آيه 25

وَ هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُسَاقِطْ عَلَيْكِ رُطَباً جَنِيّاً             و تنه درخت خرما را به طرف خود بتكان تا خرماى تازه بر تو فرو افكند.* عيسى (ع)، در بدو تولد، مادرش مريم (س) را به تكان دادن درخت خرما و استفاده از ميوه آن راهنمايى كرد.

فَكُلِي وَ اشْرَبِي وَ قَرِّي عَيْناً فَإِمَّا تَرَيِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً فَقُولِي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ أُكَلِّمَ الْيَوْمَ إِنْسِيّاً             پس، (از خرما) بخور و (از آب نهر) بنوش و چشم روشن دار. و اگر كسى از آدميان را ديدى (كه در باره نوزاد از تو مى‏پرسد) بگو: من براى (خداى) رحمان روزه (سكوت) نذر كرده‏ام، و امروز با هيچ انسانى سخن نخواهم گفت.

آيه 16
وَ اذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهَا مَكَاناً شَرْقِيّاً                    و در اين كتاب از مريم ياد كن، آن گاه كه از خانواده خود به سوى مكانى شرقى فاصله گرفت.

* توجه ويژه به آيات سرگذشت مريم و تشريح داستان تولد عيسى (ع) در قرآن، وظيفه‏اى الهى بر عهده پيامبر (ص)
واذكر فى الكتب مريم‏
 «اذكر» خطاب به پيامبر (ص) است. آن حضرت بدون دستور خاص نيز آيات نازل شده را در قرآن بيان مى‏كرد. هدف از تأكيد بر ذكر اين آيات، بيان اهميت ماجراى باردارى مريم به عيسى و تأثير عميق آن در جامعه آن روز است.
* كتابت و تدوين قرآن، در عصر رسول خدا (ص)
واذكر فى الكتب‏
اطلاق «كتاب» (نوشته) بر قرآن يا بدان جهت است كه آيات آن پس از نزول نوشته مى‏شده و يا توصيه است به اينكه بايد به صورت نوشته درآيد، برداشت ياد شده بنابر هر دو احتمال قابل استفاده است.
* مريم از خانواده خويش كناره‏گيرى كرد و در شرق مسجدالاقصى مستقر شد.
واذكر ... مريم إذ انتبذت من أهلها مكانًا شرقيًّا
 «انتباذ» از ريشه «نبذ» و به معناى دورى جستن است. « «مكاناً شرقيّاً»؛ يعنى، جايگاهى رو به شرق و چون مريم (س) وقف بر معبد (مسجدالاقصى) شده بود، مقصود مكانى در شرقِ مسجدالاقصى است.
* مريم (س)، براى عبادت خويش، مكانى رو به شرق را برگزيده بود.
إذ انتبذت من أهلها مكانًا شرقيًّا
 «شرقى»؛ يعنى، به طرف مشرق (لسان العرب).

آيه 17
فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجَاباً فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَراً سَوِيّاً               و جدا از آنان حجابى برگزيد، پس روح خود را به سوى او فرستاديم، و او به صورت بشرى خوش اندام بر وى نمودار شد.

* مريم (س) در ناحيه شرقى مسجدالاقصى، مكانى دور از انظار براى خود برگزيد و خود را از مردم پنهان ساخت.
فاتّخذت من دونهم حجابًا
 «حجاب» به معناى ساتر و چيزى است كه حائل مى‏شود. مراد از «اتّخذت ... حجاباً» افكندن پرده و يا رفتن در مكانى است كه داراى پوشش طبيعى، مانند ديوار يا كوه و مانند آن باشد.
* مكانى كه مريم با رفتن به آن از ديد مردم مخفى شد، به منطقه مسكونى مردم نزديك بود.
من دونهم‏
كلمه «دون» گاه براى تقريب و گاه براى تحقير به كار مى‏رود (العين).
* درپى استقرار مريم (س) در ناحيه شرقى و در مكانى مستور، خداوند جبرئيل را به سوى او فرستاد.
فاتّخذت من دونهم حجابًا فأرسلنا إليها روحنا
مراد از «روحنا»، به دليل صفاتى كه در ادامه آيات براى او ذكر شده است، يكى از فرشتگان است كه عظمت و ارجمندى او در پيشگاه پروردگار، مايه انتساب او به خداوند شده است. با توجه به آياتى كه جبرئيل را «روح‏الأمين» و «روح القدس» خوانده مى‏توان گفت: اين فرشته، همان جبرئيل بوده است.
* جبرئيل، موجودى غيرجسمانى، شريف و عالى مرتبه
فأرسلنا إليها روحنا
اضافه «روح» به «نا» اضافه تشريفيّه است. ارسال روح، گوياى اين است كه آن روح، موجودى مستقل و مطيع خداوند بوده و توان سير و اداى رسالت داشته است و محتواى رسالت خويش را درك مى‏كرده است و تمثيل او به صورت بشر، دليل قدرت او بر آن كار و سازگار بودن وجود او با تمثّلات جسمانى است. قابل انطباق بودن اين ويژگى‏ها بر جبرئيل سبب شده است كه برخى مفسران، فرشته نازل شده بر مريم (س) را، جبرئيل بدانند.
* مأمور ويژه الهى، به صورت مردى معتدل و داراى همه خصوصيات جسمى يك انسان، براى مريم (س) نمودار شد.
فتمثّل لها بشرًا سويًّا
 «تمثّل»؛ به معناى صورت پذيرى و به شكل چيزى نمودار شدن است. «بشراً» حال براى فاعل «تَمَثّلَ» و مراد از آن به قرينه آيه بعد، مرد است. «سوىّ» به معناى‏ معتدل است و «بشراً سويّاً»؛ يعنى، انسانى معتدل كه در خصوصيات جسمى خارج از حد افراط و تفريط (خوش اندام) باشد.
* چهره تمثل يافته جبرئيل براى مريم (س)، چهره‏اى ناآشنا و بى شباهت به هم شهريان و خويشاوندان او بود.
بشرًا سويًّا
 «بشراً» اسم نكره است و بر ناشناخته بودن شخص دلالت دارد
* ديدن فرشتگان و سخن گفتن با آنان، در انحصار پيامبران نيست.
فأرسلنا إليها روحنا فتمثّل لها بشرًا سويًّا
بى‏ترديد مريم (س) از مقام نبوت برخوردار نبوده است، ولى در عين حال به مشاهده فرشته و سخن با او نائل مى‏گردد. براين اساس، مشاهده فرشتگان در انحصار پيامبران نيست.
* زن، موجودى توان‏مند بر عروج به درجات بالاى معنويت و ملاقات و گفت‏وگو با فرشتگان‏
فأرسلنا إليها روحنا فتمثّل لها بشرًا سويًّا
* امام باقر (ع) فرمود: همانا مريم به ولادت عيسى (ع) بشارت داده شد، پس در حالى كه در محراب بود، ناگهان روح الامين به شكل انسانى كامل اندام بر او ظاهر گشت ...».

آيه 18
قَالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِيّاً               (مريم) گفت: همانا من از تو، به (خداى) رحمان پناه مى‏برم؛ اگر تقوا پيشه‏اى (از من دور شو).

* برانگيختن روحيه تقوا و خداترسى در مرد ناشناس، واكنش اعتراض‏آميز مريم (س)، هنگام مشاهده او در خلوت‏گاه خويش بود.
قالت إنّى أعوذ بالرحمن منك إن كنت تقيًّا
* رحمت وافر خداوند، مقتضى پناه دادن او به گرفتاران و بى‏پناهان است.
إنّى أعوذ بالرحمن منك‏
 «رحمان» صيغه مبالغه و به معناى بسيار مهربان است. تكيه مريم (س) براين نام از بين نام‏هاى ديگر خداوند، نشانه ويژگى اين وصف در بين اوصاف الهى و تناسب بيشتر آن با مقام استعاذه است.
* در تنگناها و زمينه‏هاى سقوط در ورطه خلاف عفت، بايد به خداوند پناه برد.
قالت إنّى أعوذ بالرحمن منك‏
* خلوت كردن زن و مرد نامحرم- حتى براى تقواپيشگان- دامى خطرناك و زمينه سقوط به ورطه گناه است.
إنّى أعوذ بالرحمن منك إن كنت تقيًّا
جواب شرط «إن كنت» محذوف است. برخى مراد از جمله شرطيه را ترغيب به تقوا دانسته و برخى اشتراط را حقيقى مى‏دانند؛ در صورت دوم، مفاد آيه اين است كه اگر اهل تقوا باشى جا دارد كه من به خدا پناه ببرم (تا چه رسد به اين كه متقى نباشى). بنابراين، نكته شرط آن است كه چنين موقعيتى، حتى براى تقواپيشگان خطرناك است، تاچه رسد به غير آنان.
* از على (ع) روايت شده كه فرمود: مريم آگاه بود كه انسان پرهيزگار، تقوايش او را از معصيت باز مى‏دارد».

آيه 19
قَالَ إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلَاماً زَكِيّاً               گفت: جز اين نيست كه من فرستاده پروردگار توام، براى اين كه پسرى پاك به تو بخشم.

* پاكى و رشد معنوى عيسى (ع)، قبل از تولد وى، از سوى خداوند تضمين شده بود.
إنّما أنا رسول ربّك لأهب لك غلمًا زكيًّا
*امام باقر (ع) فرمود: روح الامين بر مريم ظاهر شد ... و گفت: «إنّما أنا رسول ربّك لأهب لك غلاماً زكيّاً» پس آب دهان در گريبان وى افكند و او به عيسى (ع) حامله شد».

آيه 20
قَالَتْ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَ لَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ وَ لَمْ أَكُ بَغِيّاً              گفت: چگونه براى من پسرى خواهد بود و حال آن كه نه بشرى (به طور مشروع) با من مباشرت كرده است و نه زناكار بوده‏ام؟

* مريم (س) از متهم شدن به زنا، درپى دريافت بشارت به عيسى (ع) نگران بود.
أنّى‏ يكون ... و لم‏أك بغيًّا
با اين كه «لم‏يمسسنى بشر» براى نفى اسباب عادى حامله شدن كافى بود، ولى جمله «و لم‏أك بغيّاً» نيز از مريم (س) صادر گرديد. برخى آن را قرينه براين قرار داده‏اند كه «لم‏يمسسنى ...» تنها به نكاح مشروع نظر دارد و «لم‏أك بغيّاً» نوع نامشروع آن را نفى مى‏كند؛ و محتمل است مراد از «لم‏يمسسنى ...» مطلق هم بسترى باشد و اضافه شدن «لم‏أك بغيّاً» به اين خاطر است كه مريم (س) دريافت كه در صورت حامله شدن، به زنا متهم خواهد شد. و با اين سخن، اظهار كرد كه تحمل آن اتهام، بر من سنگين خواهد بود.
* مريم (س)، داراى گذشته‏اى درخشان و خالى از هرگونه انحراف از مسير قدس و پاكى بود.
قالت أنّى‏ يكون لى غلم ... و لم‏أك بغيًّا
 «بغىّ» به زنى گفته مى‏شود كه با نامحرمان، تماس نامشروع داشته باشد.
* مريم (س) به هنگام مواجهه با جبرئيل، دخترى باكره و شوهر نديده بود.
قالت أنّى‏ يكون لى غلم و لم‏يمسسنى بشر
* زنا، عملى نامشروع و منفور در تمام اديان الهى است.
و لم‏أك بغيًّا
* برگزيدگان خداوند در تحقق اراده الهى در امور دنيا، انتظار معجزه نداشته و مجراى طبيعى آن را جستجو مى‏كردند.
قالت أنّى‏ يكون لى غلم و لم‏يمسسنى بشر
حضرت مريم (س) با آن كه به قدرت خداوند ايمان داشت، ولى زمانى كه بشارت فرزند را شنيد، در تصور راه طبيعى آن به نتيجه نرسيد و با جمله «أنّى‏ يكون لى غلام» از نحوه پيدايش آن پرسيد. پيدا است كه او اسباب و علل طبيعى را در اين امور نيز، از نظر دور نمى‏داشت.
* مقام والاى برگزيدگان خداوند، مانع تعجب و كنجكاوى آنان درباره رسالت‏هاى الهى فرشتگان و كسب اطلاعات درباره افعال خداوند نيست.
قالت أنّى‏ يكون لى غلم و لم‏يمسسنى بشر


آيه 21
قَالَ كَذلِكِ قَالَ رَبُّكِ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَ لِنَجْعَلَهُ آيَةً لِلنَّاسِ وَ رَحْمَةً مِنَّا وَ كَانَ أَمْراً مَقْضِيّاً                 گفت: چنين است، (ولى) پروردگار تو گفته كه آن بر من آسان است، (ما اين كار را خواهيم كرد تا قدرت خود را به اثبات رسانيم) و تا او را آيتى براى مردم و رحمتى از جانب خويش قرار دهيم، و اين كارى شدنى و حتمى است.

* جبرئيل، شگفت‏زدگى مريم (س) را امرى به جا دانست و بر عفت و پاكدامنى وى گواهى داد.
قال كذلك‏
 «كذلك» خبر براى مبتداى محذوف و مركب از حرف تشبيه و اسم اشاره است. مشاراليه آن ممكن است گفتار مريم (س) باشد، در اين صورت مفاد آيه اين است كه گرچه موضوع همان‏گونه است كه گفتى، ولى خداوند اين كار را بر خويش دشوار نمى‏بيند.
* اعطاى فرزند بدون پدر، امرى آسان براى خداوند
هو علىَّ هيّن‏
 «هيّنٌ» صفت مشبهه از «هون» مى‏باشد، يعنى آسان و راحت.
* علل و اسباب حوادث عالم، منحصر به علل طبيعى و عادى نيست.
قال ربّك هو علىَّ هيّن‏
* تحقق كرامات و امور خارق العاده، اختصاص به پيامبران ندارد.
قال ربّك هو علىَّ هيّن‏
8 نظر دوختن به اسباب و علل طبيعى، حجابى براى توجه به اراده خداوند و خواست او است.
أنّى‏ يكون لى غلم ... هو علىَّ هيّن‏
* توجه مريم (س) به ربوبيت خداوند، وى را به آسانى و امكان بارداريش به عيسى (ع) مطمئن مى‏ساخت.
قال ربّك هو علىَّ هيّن‏
* پيدايش عيسى (ع) بدون پدر و اسباب متعارف، كارى هدف‏مند و داراى منافع گسترده و بسيار بود.
هو علىَّ هيّن و لنجعله ءاية للناس‏
محتمل است عبارت «لنجعله ...» عطف بر علّتى محذوف باشد؛ يعنى، «خلقناه من غير أب لأغراض‏لا مجال لذكرها و لنجعله» فايده اين حذف «ايهام» است؛ يعنى، به قدرى اغراض اين كار بزرگ و گسترده است كه گويا در كلام نمى‏گنجد.
* عيسى (ع)، تبلور رحمتى بزرگ از جانب خداوند براى مردم‏
و لنجعله ... و رحمة منّا
به قرينه عطف «رحمة» بر «آية للناس» مراد رحمت بر مردم است.
* قضاى الهى تخلف‏ناپذير است.
و كان أمرًا مقضيًّا

آيه 11

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

آيه 1

كهيعص‏       كاف، ها، يا، عين، صاد.

* «عن جعفربن‏محمّد (ع) قال: ... و «كهيعص» معناه أنا الكافى، الهادى، الولىّ، العالم، الصّادق الوعد ...؛
از امام صادق (ع) روايت شده كه فرمود: ... معناى «كهيعص» اين است: من «كافى»، «هادى»، «ولىّ»، «عالم» و «صادق‏الوعد» هستم ...».
* «روى عن علىّ (ع) أنّه دعا فقال: اللّهم سألتك يا كهيعص؛
از على (ع) روايت شده كه آن حضرت دعا كرد و فرمود: خدايا! از تو مى‏خواهم اى كهيعص!».

آيه 2

ذِكْرُ رَحْمَةِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيَّا         (اين) ياد رحمت پروردگار تو نسبت به بنده‏اش زكرياست.

* سوره مريم، بازگوكننده رحمت و الطاف خداوند به زكريا (ع) است.
ذكر رحمت ربّك عبده زكريّا
 «ذكر» يا خبر است و مبتداى آن اسم اشاره محذوف است؛ يعنى، «هذا المتلوّ ذكر» كه مراد از آن، سوره مريم است. و يا اين كه مبتدا بوده و خبر آن محذوف است؛ يعنى، «ذكر رحمت ... فيما يتلى‏ عليك».
* عبادت و بندگى به درگاه خدا، وسيله جلب رحمت او است.
رحمت ربّك عبده‏
 «عبده» مفعول است براى «رحمت». تقديم آن بر نام زكريا و توصيف آن حضرت به عبوديت، اشاره به نقش آن در جلب رحمت‏هاى خداوند دارد.
* رحمت خداوند، جلوه‏اى از ربوبيت او است.
رحمت ربّك‏
* «كهيعص»، رمزهايى از سرگذشت لطف الهى در حق زكريا (ع) است.
كهيعص. ذكر رحمت ربّك عبده زكريّا
گفته‏اند: «كهيعص» مى‏تواند مبتدا باشد و «ذكر»، خبر آن. در اين صورت خود «كهيعص»، يادى رمزگونه از رحمت خداوند به زكريا است.



آيه 3
إِذْ نَادَى رَبَّهُ نِدَاءً خَفِيّاً          آن گاه كه پروردگارش را در پنهان ندا كرد.

* زكريا (ع) به دور از انظار مردم و با صداى بلند، خدا را خواند و از او حاجت طلبيد.
إذ نادى‏ ربّه نداءً خفيًّا
 «نداء»؛ يعنى، خواندن كسى با بلندترين صدا و «نداى خفىّ»، آن است كه ندا كننده، آن را از مردم مستور بدارد (لسان‏العرب). آيات بعد بيانگر اين است كه نداى زكريا در رابطه با درخواست فرزند بوده است.
* پيامبران نيز براى حل مشكلات خويش به دعا رو مى‏آوردند.
عبده زكريّا. إذ نادى‏ ربّه نداءً خفيًّا
* جواز بلندكردن صدا در دعا
إذ نادى‏ ربّه نداءً
* پنهانى بودن دعا و دوربودن آن از انظار، از آداب دعا است.
نادى‏ ربّه نداءً خفيًّا
يادكردن از دعاى پنهانى حضرت زكريا و نيز آيات بعدى كه استجابت دعاى او را مطرح ساخته، ممكن است به مطلوب بودن دعاى پنهانى و دور از انظار اشاره داشته باشد.
* بيم زكريا (ع) از افشا شدن محتواى دعايش، نزد مردم
نادى‏ ربّه نداءً خفيًّا
 «خفيّاً» به قرينه «إنّى خفت الموالى» (در آيات بعد) مى‏تواند اشاره به نگرانى زكريا از پى‏بردن مردم به دعاى وى باشد.
* مقام ربوبيت خدا، مقام اجابت درخواست بندگان است.
إذ نادى‏ ربّه‏
* نقش مهم دعا و التجا به درگاه خدا، در تحولات زندگى انسان و تأمين نيازهاى وى‏
ذكر رحمت ربّك عبده زكريّا. إذ نادى‏ ربّه‏

آيه 4

قَالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْباً وَ لَمْ أَكُنْ بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيّاً        گفت: پروردگارا، من استخوانم سست شده و سرم از پيرى سفيد گشته و (تاكنون،) پروردگارا، در دعا به درگاه تو (از اجابت آن) محروم نبوده‏ام.

* زكريا (ع) به هنگام پيرى مفرط و سستى استخوان‏ها و سپيدى موهاى سرش از خداوند خواهان فرزند شد.
قال ربّ إنّى وهن العظم منّى واشتعل الرأس شيبًا
 «عظم» به معناى استخوان است. «وهن العظم منّى»؛ يعنى، استخوان‏هايم سست شد كلمه «شيباً» تمييز و به معناى سفيدى مو است و «اشتعال»، يعنى آتش گرفتن (لسان‏العرب). بنابراين جمله «اشتعل ...»، يعنى «موى سپيد سر، شعله‏ور شد». ممكن است «شيباً» به معناى «مو» و «اشتعل» از مادّه «شعل» (سفيدى دم و پيشانى اسب) مشتق باشد؛ در اين صورت جمله «اشتعل ...»، يعنى «موى سر سپيد شد».
* توسل به ربوبيت الهى و تكرار آن، از آداب دعا است.
قال ربّ ... لم‏أكن بدعائك ربّ‏
* برشمردن ضعف‏ها و كاستى‏ها و بيان ناتوانى خود از انجام خواسته‏ها و رفع نيازمندى‏ها، از آداب دعا و نيايش است.
قال ربّ إنّى وهن العظم منّى واشتعل الرأس شيبًا
* زكريا (ع)، فردى مستجاب الدعوه در طول زندگى خويش بود.
و لم‏أكن بدعائك ربّ شقيًّا
* برشمردن لطف و عنايت‏هاى مكرر خداوند درگذشته عمر، زمينه جلب رحمت ولطف الهى و از آداب دعا است.
قال ربّ ... لم‏أكن بدعائك ربّ شقيًّا

آيه 5
وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَائِي وَ كَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِراً فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيّاً            و من از خويشاوندانِ پس از خودم بيم دارم، و زنم (از اوّل) نازا بوده است؛ پس،از جانب خودت وليّى (فرزندى) به من ببخش،

* زكريا (ع)، نگران تصرفات نارواى آنان كه پس از مرگ او زمام مسؤوليت‏هاى وى را به دست مى‏گيرند.
و إنّى خفت المولى من وراءى‏
 «مولى‏» و «ولىّ» به يك معنا است؛ يعنى، كسى كه پس از شخص، امور مربوط به او را سرپرستى كند (تاج‏العروس)؛ گرچه با او خويشاوند نباشد.
* بستگان زكريا، در نظر وى براى تسلط بر امور مادى و اجتماعى او صلاحيت نداشتند.
و إنّى خفت المولى من وراءى‏
از معانى «موالى» خويشاوندانى از قبيل پسر عمو، پسر خواهر و نظاير آنان است (تاج العروس).
* زكريا (ع) پيش بينى مى‏كرد كه پس از وى دست‏هاى فراوانى حاصل تلاش او را به يغما برده و زحمات او را بى نتيجه خواهند ساخت.
و إنّى خفت المولى من وراءى‏
آنچه زكريا براى از دست رفتن يا انحراف آن پس از مرگ خود نگران بود، نبوت نبود، زيرا خداوند تنها صالحان را به مقام نبوت مى‏رساند، بلكه مناصب و موقعيت‏هاى دينى- اجتماعى او در ميان مردم و يا اموالى بود كه دخل و تصرف در آن به عهده او بود. وصف «يرثنى و يرث ...»- در آيه بعد- احتمال دوم را تقويت مى‏كند.
* همسر زكريا، همسرى عقيم و نازا بوده است.
و كانت امرأتى عاقرًا
 «عاقر» به مرد يا زنى گفته مى‏شود كه از او فرزندى به عمل نمى‏آيد (مفردات راغب).
* زكريا (ع)، طبق عوامل عادى و طبيعى، از فرزنددار شدن خود، نااميد بود.
و كانت امرأتى عاقرًا فهب لى من لدنك وليًّا
* يأس و نااميدى مطلق در قلب مردان الهى، حتى در نامساعدترين شرايط، راه نمى‏يابد.
و كانت امرأتى عاقرًا فهب لى من لدنك وليًّا
* از امام‏باقر (ع) در باره سخن خدا: «و إنّى خفت الموالى» روايت شده است: موالى، عموها و پسرعموها هستند».
                 

وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِبْراهِيمَ إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا (41) و [اى پيامبر] در اين كتاب مجيد از ابراهيم كه پيامبرى بواقع صادق بود ياد كن.إِذْ قالَ لِأَبِيهِ يا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا يَسْمَعُ وَ لا يُبْصِرُ وَ لا يُغْنِي عَنْكَ شَيْئاً (42) آنگاه كه به پدرش گفت: اى پدر چرا چيزى را پرستش مى‏كنى كه نه مى‏شنود و نه مى‏بيند و نه به نيازهاى تو پاسخ مى‏گويد؟.يا أَبَتِ إِنِّي قَدْ جاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ ما لَمْ يَأْتِكَ فَاتَّبِعْنِي أَهْدِكَ صِراطاً سَوِيًّا (43) اى پدر! از جانب خداوند به من دانشى عنايت شده كه تو از آن بى‏بهره‏اى، پس از من پيروى كن تا تو را به راه راست هدايت كنم.يا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّيْطانَ إِنَّ الشَّيْطانَ كانَ لِلرَّحْمنِ عَصِيًّا (44) اى پدر! شيطان را نپرست كه شيطان به واقع نسبت به الرّحمن عصيان ورزيد.يا أَبَتِ إِنِّي أَخافُ أَنْ يَمَسَّكَ عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ فَتَكُونَ لِلشَّيْطانِ وَلِيًّا (45) اى پدر! من جدّاً مى‏ترسم كه مبادا بواسطه‏ى دوستى تو با شيطان از سوى خداوند بر تو عذابى نازل شود. قالَ أَ راغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِي يا إِبْراهِيمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ وَ اهْجُرْنِي مَلِيًّا (46) پدرش گفت: اى ابراهيم! آيا از خدايان من نفرت دارى؟ اگر دست از اين حرفها برندارى سنگسارت مى‏كنم، براى مدّتى طولانى از پيش چشمم دور شو!.قالَ سَلامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كانَ بِي حَفِيًّا (47)ابراهيم گفت: بدرود! من از پروردگارم براى تو طلب آمرزش مى‏كنم خداوند نسبت به من لطف دارد . قالَ أَ راغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِي يا إِبْراهِيمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ وَ اهْجُرْنِي مَلِيًّا (46)گفت: اى ابراهيم! آيا از خدايان من بيزارى؟ اگر از (اين روش) دست برندارى قطعاً تو را سنگسار خواهم كرد و (اكنون) براى مدّتى طولانى از من دور شو. قالَ سَلامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كانَ بِي حَفِيًّا (47)(ابراهيم از او جدا شد و) گفت: سلام بر تو، به زودى از پروردگارم براى تو آمرزش مى‏خواهم، زيرا او همواره نسبت به من بسيار مهربان بوده است.

پدر حضرت ابراهيم، فوت شده بود و كسى كه در قرآن به عنوان پدر او معرفى شده، سرپرست او عمويش آزر يا شوهر مادرش بوده است.

در اين آيات، روحيّات مؤمن و كافر در گفتگوها به خوبى به چشم مى‏خورد:

الف: ابراهيم عاطفى حرف مى‏زند و عمويش با خشونت، ابراهيم چهار بار مى‏گويد: «يا أَبَتِ» ولى عموى بت‏پرستش حتّى يك بار نگفت: «يا بنى» ب: ابراهيم با استدلال حرف مى‏زند، امّا آزر بى‏دليل سخن مى‏گويد. ابراهيم مى‏گويد: «لِمَ تَعْبُدُ ما لا يَسْمَعُ‏» عمو مى‏گويد: «آلِهَتِي» ج: ابراهيم، دلسوزانه حرف مى‏زند، امّا آزر با تهديد جواب مى‏دهد.د: ابراهيم، سلام مى‏كند، امّا آزر دستور فاصله گرفتن مى‏دهد. «وَ اهْجُرْنِي»

*  ياد مردان خدا را زنده نگه داريم. «وَ اذْكُرْ»

*  توجّه به كمالات ديگران و تجليل از بزرگان، يكى از شيوه‏هاى تربيت است «وَ اذْكُرْ»

*  صداقت، شرط نبوّت است. «صِدِّيقاً نَبِيًّا»

* صداقتى ارزش دارد كه جزء خلق و خوى انسان باشد. «كانَ صِدِّيقاً»

* در نهى از منكر، از نزديكان خود شروع مى‏كنيم. «يا أَبَتِ»

 *نهى از منكر مرز سنّى ندارد. (پسر مى‏تواند بزرگ خانواده را نهى كند، امّا بايداحترام آنان را حفظ كند.) «يا أَبَتِ»

 * هميشه كمال افراد به سن آنها بستگى ندارد گاهى فرزند خانه از بزرگ‏ترها بهتر مى‏فهمد. «يا أَبَتِ»

 * ارشاد و تبليغ نبايد هميشه عمومى باشد، بلكه گاهى بايد به خود فرد گفته شود. «يا أَبَتِ»

 * در نهى از منكر، با ايجاد سؤال، و جدان افراد را به قضاوت گيريم. «لِمَ تَعْبُدُ»

 * در نهى از منكر، از منكرهاى اعتقادى شروع كنيم. (متأسفانه ما بيشتر سرگرم منكرهاى اخلاقى و اجتماعى هستيم) «لِمَ تَعْبُدُ»

 * راه حقّ را فداى عواطف نكنيم. «لِأَبِيهِ‏…لِمَ تَعْبُدُ»

* علم، مسئوليّت‏آور است. «جاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ…فَاتَّبِعْنِي»

*علم انبيا نيز محدود است. «مِنَ الْعِلْمِ»

 * كسى كه نهى از منكر مى‏كند بايد خود عالم باشد. «جاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ ... لا تَعْبُدِ» ...

* در مواردى، تجليل از خود لازم است. «قَدْ جاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ ما لَمْ يَأْتِكَ»

* ريشه‏ى شرك، جهل است. «جاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ ما لَمْ يَأْتِكَ»

*مردم بايد پيرو عالم باشند. «جاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ ... فَاتَّبِعْنِي»

* انسان خردسال مى‏تواند امام بزرگسالان باشد. «فَاتَّبِعْنِي»

* راه انبيا، راه اعتدال است، نه افراط و تفريط. «صِراطاً سَوِيًّا»

* در نهى از منكر، دليل را هم بيان كنيم. «لا تَعْبُدِ الشَّيْطانَ ... كانَ لِلرَّحْمنِ عَصِيًّا»

* در دعوت و تبليغ، با استفاده از عواطف، زمينه‏ى پذيرش را فراهم كنيم. (در اين آيات، چهار مرتبه «يا أَبَتِ» آمده است)

* انسان به جايى مى‏رسد كه سرچشمه‏ى رحمت را به غضب وامى‏دارد و خداى رحمان را خشمگين مى‏كند. «عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ»

*اگر كسى را دوست داريم، نبايد دشمن او را دوست بداريم. «لِلرَّحْمنِ عَصِيًّا ... لِلشَّيْطانِ وَلِيًّا»

* انسان به جايى مى‏رسد كه حرف حقّ برايش تلخ و سبب تعجّب است.«أَ راغِبٌ أَنْتَ» 

* حق‏گويى و مبارزه با سنت‏هاى باطل، آوارگى و محروميّت به دنبال دارد.«لَأَرْجُمَنَّكَ وَ اهْجُرْنِي مَلِيًّا» 

* مردان خدا در برابر تهديد و تحقير ديگران، صبور و دريا دلند. «قالَ سَلامٌ عَلَيْكَ»

*سعى كنيم آتش خشم ديگران را با سخنان زيبا و آرام‏بخش، خاموش كنيم. «لَأَرْجُمَنَّكَ ... قالَ سَلامٌ عَلَيْكَ»

*قبول عذرخواهى، از شئون ربوبيّت است. «سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي»

* در برابر تهديدهاى مخالفان، به ياد الطاف خدا باشيم. «إِنَّهُ كانَ بِي حَفِيًّا»

سوره مريم[19]

اين سوره در مكه نازل شده و 98 آيه دارد.

غرض اين سوره به طورى كه در آخرش بدان اشاره نموده مى‏فرمايد:" فَإِنَّما يَسَّرْناهُ بِلِسانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًّا ..." بشارت و انذار است، چيزى كه هست همين غرض را در سياقى بديع و بسيار جالب ريخته نخست به داستان زكريا و يحيى و قصه مريم و عيسى و سرگذشت ابراهيم و اسحاق و يعقوب و ماجراى موسى و هارون و داستان اسماعيل و حكايت ادريس و سهمى كه به هر يك از ايشان از نعمت ولايت داده- كه يا نبوت بوده و ياصدق و اخلاص- اشاره كرده، آن گاه علت اين عنايت را چنين بيان فرموده كه اين بزرگواران خصلتهاى برجسته‏اى داشته‏اند از آن جمله نسبت به پروردگارشان خاضع و خاشع بودند، و ليكن اخلاف ايشان از ياد خدا اعراض نموده به مساله توجه به پروردگار به كلى بى‏اعتناء شدند، و به جاى آن دنبال شهوت را گرفتند به همين جهت به زودى حالت" غى" را كه همان از دست دادن رشد است ديدار مى‏كنند، مگر آنكه كسى از ايشان توبه كند و به پروردگار خود بازگشت نمايد كه او سرانجام به اهل نعمت مى‏پيوندد.

سپس نمونه‏هايى از لغزشهاى اهل غى و زورگوييهاى آنان و آراى خارج از منطقشان از قبيل نفى معاد، و به خدا نسبت پسر دارى دادن، و بت پرستيدن و آنچه كه از لوازم اين لغزشها است از نكبت و عذاب را خاطر نشان مى‏سازد.

بنا بر اين، مى‏توان گفت بيان اين سوره شبيه به بيان مدعيى است كه براى اثبات دعوى خود مثال‏هايى مى‏آورد. كانه گفته شده فلانى را و فلانى و فلانى كه از اهل رشد و داراى موهبتى الهى بودند در زندگى اين روش را داشتند كه دل از شهوات نفس كنده و به سوى پروردگار خود متوجه شدند، و طريقه خضوع و خشوع را پيش گرفتند كه هر وقت آيات پروردگارشان را متذكر مى‏شدند از صميم دل خاضع مى‏گشتند. و طريقه آدمى به سوى رشد و موهبت همين است، ليكن اخلاف همين نامبردگان اين طريقه را كنار گذاشتند، يعنى از عمل اعراض و به شهوات مذموم رو آوردند، و اين رويه، ايشان را جز به سوى" غى" كه خلاف رشد است نكشانيده، جز بر باطل استوارترشان نمى‏كند، و سرانجامشان اين مى‏شود كه رجوع به خدا را انكار، و شركايى براى خدا اثبات نموده، سد راه دعوت هم مى‏شوند و اين جز به سوى نكبت و عذاب رهنمونشان نمى‏كند.

پس اين سوره- همانطور كه ملاحظه مى‏فرماييد- با ذكر چند مثال آغاز و با گرفتن نتيجه‏اى كلى از آن مثلها، كه مورد نظر بوده، خاتمه يافته است. و اين نتيجه‏گيرى از جمله" أُولئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ" شروع شده و تا چند آيه بعد ادامه مى‏يابد.

پس اين سوره مردم را به سه طائفه تقسيم مى‏كند: 1- آنهايى كه خدا انعامشان كرد كه يا انبياء بودند و يا اهل اجتباء و هدايت 2- اهل غى، يعنى آنهايى كه مايه و استعداد رشد خود را از دست دادند 3- آن كسانى كه توبه نموده ايمان آوردند، و عمل صالح كردند كه به زودى به اهل نعمت و رشد مى‏پيوندند. و آن گاه ثواب توبه تائبين و مسترشدين و عذاب غاويان‏كه همنشينان شيطان و از اولياى اويند- را تذكر مى‏دهد.