سوره‏ى عنكبوت[29] 

اين سوره شصت و نه آيه دارد. نامِ برخى‏ از سوره‏هاى‏ قرآن همچون بقره، فيل، نمل و نحل، برگرفته از نام حيواناتى‏ است كه در اين سوره‏ها به گونه‏اى‏ مطرح شده‏اند.در آيه 41 اين سوره، بنايِ شرك همچون خانه‏ى عنكبوت سست و ناپايدارشمرده شده و لذا اين سوره به عنكبوت نام گرفته است.

از سياق آيات اين سوره و مخصوصا آيات اول سوره برمى‏آيد كه بعضى از كسانى كه در مكه و قبل از هجرت، به رسول خدا (ص) ايمان آورده بودند، از ترس فتنه‏اى كه از ناحيه مشركين تهديدشان مى‏كرد، از ايمان خود برگشته بودند، چون مشركين دست از سر مسلمانان برنمى‏داشتند، و مرتب آنان را دعوت مى‏كردند به اينكه از ايمان به آن جناب برگردند، و ضمانت مى‏دادند كه اگر برگرديد هر ضررى از اين بابت ديديد ما جبران مى‏كنيم، هم چنان كه اگر برنگرديد بلا به سرتان مى‏آوريم، و آن قدر شكنجه‏تان مى‏كنيم تا به كيش ما برگرديد.

كه آيه" وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنا وَ لْنَحْمِلْ خَطاياكُمْ ..." و آيه شريفه" وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذا أُوذِيَ فِي اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذابِ اللَّهِ ..." متضمن اين معانى است.

و گويا از اين عده كه از ايمان خود رجوع كرده‏اند كسانى بوده‏اند كه رجوعشان به خاطر مجاهدت و تهديد و تشويق پدر و مادرشان بوده، مانند بعضى از فرزندان مشركين كه از آيه شريفه" وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْناً وَ إِنْ جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما ..." اين معنا استشمام مى‏شود، و اين سوره در باره اين عده نازل شده است.

پس غرض سوره به طورى كه از اول و آخرش و سياق جارى در سراسرش استفاده مى‏شود، اين است كه: غرض خداى تعالى از ايمان مردم تنها اين نيست كه به زبان بگويند ايمان آورديم، بلكه غرض، حقيقت ايمان است، كه تندباد فتنه‏ها آن را تكان نمى‏دهد، و دگرگونى حوادث، دگرگونش نمى‏سازد، بلكه هر چه فتنه‏ها بيشتر فشار بياورد، پا بر جا و ريشه‏دارتر مى‏گردد.

پس غرض سوره اعلام اين معنا است كه مردم خيال نكنند به صرف اينكه بگويند ايمان آورديم دست از سرشان برمى‏دارند، و در بوته آزمايش قرار نمى‏گيرند، نه، بلكه حتما امتحان مى‏شوند، تا آنچه در دل نهان دارند ظاهر شود و معلوم شود ايمان است يا كفر،" فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبِينَ ".

پس فتنه و محنت يكى از سنت‏هاى الهى است كه به هيچ وجه و در باره هيچ كس از آن گذشت نمى‏شود، همان طور كه در امت‏هاى گذشته از قبيل قوم نوح، عاد، ثمود، قوم ابراهيم، لوط، شعيب و موسى جريان يافت، و جمعى استقامت ورزيده و جمعى ديگر هلاك شدند و در امت‏هاى حاضر و آينده نيز جريان خواهد داشت، و خدا به كسى ظلم نكرده، و نمى‏كند، اين خود امت‏ها و اشخاصند كه به خود ظلم مى‏كنند.

پس كسى كه مى‏گويد من به خدا ايمان آوردم بايد در برابر ايمانش صبر كند، و خداى يگانه را بپرستد و چون قيام به وظايف دينى برايش دشوار و يا غير ممكن شد بايد به ديارى ديگر مهاجرت كند، ديارى و سرزمينى كه در آنجا بتواند به وظيفه‏هاى خود عمل كند، چون، زمين خدا وسيع است.

و هرگز نبايد به خاطر ترس از گرسنگى و ساير امور زندگى از مهاجرت چشم بپوشد، براى اينكه رزق بندگان به عهده خدا است،" وَ كَأَيِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ يَرْزُقُها وَ إِيَّاكُمْ ".

و اما مشركين كه مؤمنين را آزار مى‏كردند با اينكه مؤمنين بغير از اينكه مى‏گفتند:پروردگار ما اللَّه است، هيچ جرمى مرتكب نشده بودند، آنها هم بايد بدانند كه با اين رفتار خود خدا را عاجز نمى‏كنند، و به ستوه نمى‏آورند، و نمى‏توانند خواست خود را عليه خواست خدا به كرسى بنشانند، بلكه خود اين آزارشان هم كه گفتيم فتنه و آزمايش مؤمنين است، فتنه و آزمايش خودشان نيز هست، و چنان نيست كه از علم و تقدير الهى خارج باشد، بلكه اين خدا است كه آنان را در چنين بوته‏اى از آزمايش قرار داده، و دارد عليه آنان ضبط مى‏كند، تا اگر خواست در همين دنيا به وبال آن گرفتارشان كند، و اگر خواست اين عذاب را تاخير انداخته در روزى كه به سوى او برمى‏گردند، و ديگر راه گريزى ندارند، عذاب كند.

و اما آن چه به عنوان حجت و دليل براى خود درست كرده و دل بدان خوش كرده‏اند، سخن باطل و دليل مردودى است كه هيچ جا به دردشان نمى‏خورد، و حجت عليه آنان تمام است.

اين حاصل و خلاصه‏اى از غرض سوره مورد بحث است، و مقتضاى اين زمينه اين است كه سوره در مكه نازل شده باشد، و اينكه بعضى گفته‏اند: مدنى است كه يا همه‏اش و يا بيشترش و يا قسمتى از آن در مدينه نازل شدهصحيح نيست، چون مضامين آيات آن جز با روزگار عسرت و شدت قبل ازهجرت وفق نمى‏دهد.