سوره‏ حج[22]

اين سوره هفتاد و هشت آيه دارد .كلمه‏ى «حج» در لغت به معناى‏ قصد و آهنگ انجام كارى‏ است، ولى‏ در شريعت اسلامى ‏به مراسم خاصّى‏ كه هر ساله در مكّه برگزار مى‏گردد گفته مى‏شود. از آنجا كه حدود سيزده آيه از اين سوره (از آيه 25 تا 37) درباره‏ى كعبه و تاريخ آن و آثار سياسى‏ و اجتماعى‏ حج سخن مى‏گويد، اين سوره، «حج» ناميده شده است.

اين سوره مشركين را مخاطب قرار داده، اصول دين و انذار و تخويف را به ايشان خاطر نشان مى‏سازد، هم چنان كه در سوره‏هاى نازل شده قبل از هجرت مشركين مورد خطابند. اين سوره سياقى دارد كه از آن بر مى‏آيد مشركين هنوز شوكت و نيرويى داشته‏اند.

و نيز مؤمنين را به امثال نماز، حج، عمل خير، اذن در قتال و جهاد مخاطب قرار داده، و آيات آن داراى سياقى است كه مى‏فهماند مؤمنين جمعيتى بوده‏اند كه اجتماعشان تازه تشكيل شده، و روى پاى خود ايستاده، و مختصرى عده و عده و شوكت به دست آورده‏اند.

با اين بيان به طور قطع بايد گفت كه اين سوره در مدينه نازل شده، چيزى كه هست نزول آن در اوايل هجرت و قبل از جنگ بدر بوده است. و غرض سوره بيان اصول دين است، البته با بيانى تفصيلى كه مشرك و موحد هر دو از آن بهره‏مند شوند. و نيز فروع آن، ولى بيانش در فروع به طور اجمال است، و تنها مؤمنين موحد از آن استفاده مى‏كنند، چون تفاصيل احكام فرعى در روزگارى كه اين سوره نازل مى‏شده هنوز تشريع نشده بود، و به همين جهت در اين سوره كليات فروع دين از قبيل نماز و حج را بيان كرده است.

و از آنجايى كه دعوت مشركين به اصول دين توحيد از طريق انذار صورت مى‏گرفته، و نيز وادارى مؤمنين به اجمال فروع دين به لسان امر به تقوى بوده، و قهرا سخن از روز قيامت به ميان آمده، لذا گفتار را در آن فراز بسط داده، و در آغاز سوره، زلزله روز قيامت- كه از علامتهاى آن است و به وسيله آن زمين ويران شده، و كوه‏ها فرو مى‏ريزد- را خاطر نشان ساخته است.