ادامه سوره طلاق

(آيه5)- در اين آيه باز براى تاكيد بيشتر روى احكامى كه در زمينه طلاق وعده در آيات قبل آمده , مى افزايد: ((اين فرمان خداست كه بر شما نازل كرده است ))(ذلك امراللّه انزله اليكم ).

((و هركس تقواى الهى پيشه كند (و از مخالفت فرمان او بپرهيزد) خداوندگناهانش را مى بخشد, و پاداش او را بزرگ مى دارد)) (ومن يتق اللّه يكفر عنه سيئـاته ويعظم له اجرا).

(آيـه6)- ايـن آيـه توضيح بيشترى درباره حقوق زن بعد از جدائى مى دهد,هم از نظر ((مسكن )) و ((نفقه )) و هم از جهات ديگر.

نخست درباره چگونگى مسكن زنان مطلقه , مى فرمايد: ((آنها را هر جا خودتان سكونت داريد و در توانايى شماست سكونت دهيد)) (اسكنوهن من حيث سكنتم من وجدكم ).

سـپـس بـه حكم ديگرى پرداخته , مى گويد: ((به آنها زيان نرسانيد تا كار را برآنان تنگ كنيد)) و مجبور به ترك منزل شوند (ولا تضـاروهن لتضيقوا عليهن ).

مـبـادا كـيـنه توزيها و عداوت و نفرت , شما را از راه حق و عدالت منحرف سازد, و آنها را از حقوق مـسـلـم خـود در مسكن و نفقه محروم كنيد, و آن چنان درفشار قرار گيرند كه همه چيز را رها كرده , فرار كنند!.

در سومين حكم در مورد زنان باردار مى گويد: ((و اگر باردار باشند نفقه آنها را بپردازيد تا وضع حمل كنند)) (وان كن اولا ت حمل فانفقوا عليهن حتى يضعن حملهن ).

زيرا مادام كه وضع حمل نكرده اند در حال عده هستند, و نفقه و مسكن برهمسر واجب است .

و در چهارمين حكم در مورد حقوق ((زنان شيرده )) مى فرمايد: ((و اگر براى شما (فرزند را) شير مى دهند, پاداش آنها را بپردازيد)) (فان ارضعن لكم فـاتوهن اجورهن ).

اجرتى متناسب با مقدار و زمان شيردادن بر حسب عرف و عادت .

و از آنجا كه بسيار مى شود نوزادان و كودكان مال المصالحه اختلافات دوهمسر بعد از جدائى واقع مـى شـونـد در پـنـجـمـيـن حكم , يك دستور قاطع در اين زمينه صادر كرده , مى فرمايد: درباره سرنوشت فرزندان كار را ((با مشاوره شايسته انجام دهيد)) (واتمروا بينكم بمعروف ).

مـبـادا اخـتـلافات دو همسر ضربه بر منافع كودكان وارد سازد از نظر جسمى وظاهرى گرفتار خسران شوند, و يا از نظر عاطفى از محبت و شفقت لازم محروم بمانند, پدر و مادر موظفند خدا را در نظر گيرند, و منافع نوزاد بى دفاع را فداى اختلافات و اغراض خويش نكنند.

و از آنـجـا كـه گـاهـى توافق لازم ميان دو همسر بعد از طلاق براى حفظ مصالح فرزند و مساله شيردادن حاصل نمى شود در ششمين حكم مى فرمايد: ((و اگرهركدام بر ديگرى سخت گرفتيد و بـه تـوافق نرسيديد زن ديگرى شيردادن آن بچه رابرعهده مى گيرد)) تا كشمكشها ادامه نيابد (وان تعـاسرتم فسترضع له اخرى ).

اشاره به اين كه اگر اختلافها به طول انجاميد خود را معطل نكنيد, و كودك رابه ديگرى بسپاريد.

(آيـه7)- ايـن آيـه هـفتمين و آخرين حكم را در اين زمينه بيان كرده ,مى افزايد: ((آنان كه امكانات وسـيعى دارند, از امكانات وسيع خود انفاق كنند, و آنهاكه تنگدستند, از آنچه كه خدا به آنها داده انـفـاق نـمـايند, خداوند هيچ كس را جز به مقدار توانايى كه به او داده , تكليف نمى كند)) (لينفق ذوسعة من سعته ومن قدرعليه رزقه فلينفق مما آتيه اللّه لا يكلف اللّه نفسا الا مـا آتيهـا).

دسـتـور انـفـاق بـه اندازه توانائى هم مربوط به زنانى است كه بعد از جدائى ,شيردادن كودكان را برعهده مى گيرند, و هم مربوط به ايام عده است كه در آيات قبل بطور اجمال اشاره شده بود.

به هرحال آنها كه توانائى كافى دارند, بايد مضايقه و سختگيرى نكنند, و آنهاكه تمكن مالى ندارند, بيش از توانائى خود مامور نيستند, و زنان نمى توانند ايرادى به آنها داشته باشند.

و در پايان آيه , براى اين كه تنگى معيشت , سبب خارج شدن از جاده حق وعدالت نگردد, و هيچ يك زبـان بـه شـكـايـت نگشايند, مى فرمايد: ((خداوند به زودى بعد از سختيها, آسانى قرار مى دهد)) (سيجعل اللّه بعد عسر يسرا).

يـعـنـى , غم مخوريد, بيتابى نكنيد, دنيا به يك حال نمى ماند, مبادا مشكلات مقطعى و زودگذر رشته صبر و شكيبائى شما را پاره كند.

(آيه8)- شـيـوه قـرآن اين است كه در بسيارى از موارد بعد از ذكر يك سلسله ازدستورات عملى اشاره به وضع امتهاى پيشين مى كند, تا مسلمانان نتيجه ((اطاعت ))و ((عصيان )) را در سرگذشت آنها با چشم ببينند, و مساله شكل حسى به خود گيرد.

لذا در اين سوره نيز بعد از ذكر وظائف مردان و زنان در موقع طلاق و جدائى به سراغ همين معنى رفته , و به عاصيان و گردنكشان هشدار مى دهد.

نـخست مى فرمايد: ((چه بسيار شهر و آباديها كه اهل آن از فرمان پروردگار ورسولانش سرپيچى كردند, و ما به شدت به حسابشان رسيديم و به مجازات كم نظيرى گرفتار ساختيم ))! (وكاين من قرية عتت عن امر ربهـا ورسله فحـاسبنـاهـا حسـابا شديدا وعذبنـاهـا عذابا نكرا).

(آيـه9)- سـپـس در اين آيه مى افزايد: ((آنها آثار سؤ كار خود را چشيدند, وعاقبت كارشان خسران بود)) (فذاقت وبـال امرهـا وكـانت عـاقبة امرهـا خسرا).

چـه زيـانـى از ايـن بـدتر كه سرمايه هاى خداداد را از كف دادند, و در اين بازارتجارت دنيا نه تنها متاعى نخريدند بلكه سرانجام با عذاب الهى نابود شدند.

(آيه10)- سپس به عذاب اخروى آنها اشاره كرده , مى فرمايد: ((خداوندعذاب سختى براى آنها آماده ساخته )) (اعداللّه لهم عذابا شديدا).

عـذابـى دردنـاك , شـديـد, وحشت انگيز, خواركننده , رسواگر, و هميشگى دردوزخ براى آنها از هم اكنون فراهم است .

حال كه چنين است ((پس از (مخالفت فرمان ) خدا بپرهيزيد اى خردمندانى كه ايمان آورده ايد))! (فاتقوااللّه يـا اولى الا لبـاب الذين آمنوا).

فـكـر و انديشه از يكسو, ايمان و آيات الهى از سوى ديگر, به شما هشدارمى دهد كه سرنوشت اقوام متمرد و طغيانگر را ببينيد, و از آن عبرت بگيريد, مبادادر صف آنها واقع شويد.

سـپس مؤمنان انديشمند را مخاطب ساخته , مى افزايد: ((خداوند چيزى كه مايه تذكر است بر شما نازل كرده است )) (قد انزل اللّه اليكم ذكرا).

(آيه11)- ((رسولى به سوى شما فرستاده كه آيات روشن خدا را بر شماتلاوت مى كند تا كسانى را كه ايـمـان آورده و كـارهـاى شايسته انجام داده اند ازتاريكيها به سوى نور, خارج سازد)) (رسولا يتلوا عليكم آيـات اللّه مبينـات ليخرج الذين آمنوا وعملوا الصالحـات من الظلمـات الى النور).

هدف نهائى از ارسال اين رسول و انزال اين كتاب آسمانى اين است كه باتلاوت آيات الهى آنها را از ظـلـمـتـهـاى كفر و جهل و گناه و فساد اخلاق بيرون آورده ,به سوى نور ايمان , و توحيد, و تقوا, رهنمون گردد.

و در پـايـان آيـه بـه اجـر و پـاداش كسانى كه ايمان و عمل صالح دارند اشاره كرده , مى افزايد: ((و هـركـس بـه خدا ايمان آورده و اعمال صالح انجام دهد (و اين راه را تداوم بخشد خداوند) او را در باغهايى از بهشت وارد مى سازد كه از زير(درختانش ) نهرها جارى است , جاودانه در آن مى مانند, و خداوند روزى نيكوئى براى او قرار داده است )) (ومن يؤمن باللّه ويعمل صـالحا يدخله جنات تجرى من تحتها الا نهـار خـالدين فيهـا ابدا قد احسن اللّه له رزقا).

تـعبير ((رزقا)) مفهوم وسيعى دارد كه هرگونه موهبت الهى را در آخرت و حتى در دنيا نيز دربر مـى گـيـرد, چرا كه افراد مؤمن و پرهيزكار در اين دنيا نيز زندگى پاكتر وآرامتر و لذتبخش ترى دارند.

(آيه12)-ايـن آيـه ـكـه آخـرين آيه سوره طلاق است ـ اشاره پرمعنى و روشنى به عظمت قدرت خداوند در آفرينش آسمانها و زمين , و نيز هدف نهائى اين آفرينش دارد.

نـخـسـت مـى فرمايد: ((خداوند همان كسى است كه هفت آسمان را آفريد)) (اللّه الذى خلق سبع سموات ).

((و از زمين نيز همانند آنها را)) (ومن الا رض مثلهن ).

يـعـنـى , هـمان گونه كه آسمانها ((هفتگانه ))اند زمينها نيز هفتگانه مى باشند, و اين تنها آيه اى از قرآن مجيد است كه اشاره به زمينهاى هفتگانه مى كند.

بـاتـوجـه بـه آيـه 6 سـوره صـافـات كه مى گويد: ((ما آسمان نزديك (آسمان اول ) را باكواكب و ستارگان زينت بخشيديم )).

روشـن مـى شـود كه آنچه ما مى بينيم و علم و دانش بشر به آن احاطه دارد همه مربوط به آسمان اول اسـت , و ماوراى اين ثوابت و سيارات , شش عالم ديگر وجوددارد كه از دسترس علم ما بيرون است .

اما زمينهاى هفتگانه ممكن است اشاره به طبقات مختلف كره زمين باشد,زيرا امروز ثابت شده كه زمـيـن از قشرهاى گوناگونى تشكيل يافته , و يا اشاره به اقليمهاى هفتگانه روى زمين باشد چرا كه هم در گذشته و هم امروز كره زمين را به هفت ((منطقه )) تقسيم مى كردند.

سـپس به مساله تدبير اين عالم بزرگ به فرمان خداوند اشاره كرده , مى افزايد:((فرمان او در ميان آنها پيوسته فرود مى آيد)) (يتنزل الا مر بينهن ).

و در پـايـان بـه هدف اين آفرينش عظيم اشاره كرده , مى گويد: اينها همه به خاطر آن است ((تا بـدانيد خداوند بر هر چيز تواناست و اين كه علم خداوند به همه چيز احاطه دارد)) (لتعلموا ان اللّه على كل شى قدير وان اللّه قد احـاط بكل شى علما).

انـسـان بـايد بداند او بر تمام اسرار وجودش احاطه دارد, و از همه اعمالش باخبر است , و نيز بداند وعـده هايش در زمينه معاد و رستاخيز, در زمينه پاداش وكيفر و در زمينه وعده پيروزى مؤمنان تخلف ناپذير است .

((پايان سوره طلاق )).

اين سوره در ((مدينه )) نازل شده و داراى 12 آيه است .

محتواى سوره :

محتواى اين سوره به دو بخش عمده تقسيم مى شود .

بخش اول هفت آيه نخستين سوره است كه پيرامون طلاق و مسائل مربوطبه آن سخن مى گويد.

بـخش دوم كه در حقيقت انگيزه اجراى بخش اول است از عظمت خداوند,و عظمت مقام رسول او, و پـاداش صـالـحـان , و مـجازات بدكاران , بحث مى كند, ومجموعه منسجمى را براى ضمانت اجراى اين مساله مهم اجتماعى ارائه مى دهد,ضمنا اين سوره نام ديگرى نيز دارد و آن سوره ((نسا قصرى )) (بر وزن و معنى صغرى ) در مقابل سوره معروف نسا است كه ((نسا كبرى )) مى باشد.

فضيلت تلاوت سوره :

در حـديثى از پيغمبراكرم (ص ) آمده است : ((هركس سوره طلاق را بخواند (و آن را در برنامه هاى زندگى خود به كار بندد) بر سنت پيامبر از دنيا مى رود)).

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر.

(آيه1) -در نـخستين آيه روى سخن را به پيامبراسلام (ص ) به عنوان پيشواى بزرگ مسلمانان كرده سپس يـك حكم عمومى را با صيغه جمع بيان مى كند, مى فرمايد: ((اى پيامبر! هر زمان خواستيد زنان را طـلاق دهـيـد در زمـان عـده آنـهـا را طلاق گوييد)) (يـا ايها النبى اذا طلقتم النسـاءفطلقوهن لعدتهن ).

يـعـنـى , صيغه طلاق در زمانى اجرا شود كه زن از عادت ماهيانه پاك شده , و باهمسرش نزديكى نكرده باشد.

و اين نخستين شرط طلاق است .

سپس به دومين حكم كه مساله نگهداشتن حساب عده است پرداخته ,مى فرمايد: ((و حساب عده را نگه داريد)) (واحصوا العدة ).

دقيقا ملاحظه كنيد كه سه بار زن , ايام پاكى خود را به پايان رساند و عادت ماهيانه ببيند, هنگامى كـه سـومين دوران پاكى پايان يافت , و وارد عادت ماهيانه سوم شد, ايام عده سر آمده و پايان يافته است .

قابل توجه اين كه : مخاطب به نگهدارى حساب عده , مردان هستند, اين به خاطر آن است كه مساله ((حـق نـفـقـه و مسكن )) برعهده آنهاست , و همچنين ((حق رجوع )) نيز از آن آنان است , وگرنه زنان نيز موظفند كه براى روشن شدن تكليفشان حساب عده را دقيقا نگه دارند.

بـعـد از ايـن دسـتور, همه مردم را به تقوا و پرهيزكارى دعوت كرده , مى فرمايد:((و از خدائى كه پروردگار شماست بپرهيزيد)) (واتقوااللّه ربكم ).

او پـروردگار و مربى شماست , و دستوراتش , ضامن سعادت شما مى باشد,بنابراين فرمانهاى او را به كار بنديد و از عصيان و نافرمانيش بپرهيزيد.

بـعـد بـه ((سـومـين )) و ((چهارمين )) حكم ـ كه يكى مربوط به شوهران و ديگرى مربوط به زنان اسـت ـ پـرداخته , مى فرمايد: ((نه شما آنها را ازخانه هايشان , بيرون كنيد و نه آنها (در دوران عده ) بيرون روند)) (لا تخرجوهن من بيوتهن ولا يخرجن ).

گـرچه بسيارى از بى خبران , اين حكم اسلامى را به هنگام طلاق اصلا اجرانمى كنند, و به محض جارى شدن صيغه طلاق , هم مرد به خود اجازه مى دهد كه زن را بيرون كند, و هم زن خود را آزاد مـى پـندارد كه از خانه شوهر خارج شود و به خانه بستگان بازگردد, ولى اين حكم اسلامى فلسفه بـسيار مهمى دارد, زيرا علاوه برحفظ احترام زن , غالبا زمينه را براى بازگشت شوهر از طلاق , و تحكيم پيوندزناشوئى , فراهم مى سازد.

پـشت پا زدن به اين حكم مهم اسلامى كه در متن قرآن مجيد آمده است سبب مى شود بسيارى از طـلاقـهـا بـه جـدائى دائم مـنـتهى شود, در حالى كه اگر اين حكم اجرا مى شد, غالبا به آشتى و بازگشت مجدد منتهى مى گشت .

ولـى از آنـجـا كـه گـاهـى شـرائطـى فـراهـم مـى شـود كـه نگهدارى زن بعد از طلاق درخانه طـاقـت فـرسـاسـت , به دنبال آن پنجمين حكم را به صورت استثنا اضافه كرده ,مى گويد: ((مگر اين كه كار زشت آشكارى انجام دهند)) (الا ان ياتين بفـاحشة مبينة ).

مـثـلا آنقدر ناسازگارى , بدخلقى , و بدزبانى با همسر و كسان او كند كه ادامه حضور او در منزل , باعث مشكلات بيشتر گردد.

بـه دنبال بيان اين احكام به عنوان تاكيد مى افزايد: ((اينها حدود و مرزهاى الهى است و هركس از حـدود الـهـى تجاوز كند به خويشتن ستم كرده )) (وتلك حدوداللّه ومن يتعد حدوداللّه فقد ظلم نفسه ).

چرا كه اين قوانين و مقررات الهى ضامن مصالح خود مكلفين است .

و در پـايـان آيـه ضـمـن اشاره لطيفى به فلسفه عده , و عدم خروج زنان از خانه واقامتگاه اصلى , مـى فرمايد: ((تو نمى دانى شايد خداوند بعد از اين , وضع تازه (ووسيله اصلاحى ) فراهم كند)) (لا تدرى لعل اللّه يحدث بعد ذلك امرا).

بـا گـذشـتـن زمـان , طوفان خشم و غضب كه غالبا موجب تصميمهاى ناگهانى در امر طلاق و جـدائى مـى شود فرو مى نشيند, و حضور دائمى زن در خانه در كنارمرد در مدت عده , و يادآورى عـواقب شوم طلاق , مخصوصا در آنجا كه پاى فرزندانى در كار است , و اظهار محبت هر يك نسبت به ديگرى , زمينه ساز رجوع مى گردد.

در حـديـثى از امام باقر(ع ) مى خوانيم : ((زن مطلقه در دوران عده اش مى تواند آرايش كند, سرمه در چشم نمايد, و موهاى خود را رنگين , و خود را معطر,و هر لباسى كه مورد علاقه اوست بپوشد, زيرا خداوند مى فرمايد: شايد خدا بعد ازاين ماجرا وضع تازه اى فراهم سازد, و ممكن است از همين راه زن بار ديگر قلب مرد را تسخير كرده و مرد رجوع كند)).

طلاق منفورترين حلالها.

اصـل مساله طلاق يك ضرورت است , اما ضرورتى كه بايد به حداقل ممكن تقليل يابد, و تا آنجا كه راهى براى ادامه زوجيت است كسى سراغ آن نرود.

بـه هـمين دليل در روايات اسلامى , شديدا از طلاق مذمت گرديده , درحديثى از امام صادق (ع ) مى خوانيم : ((چيزى از امور حلال , در پيشگاه خدا مبغوضتراز طلاق نيست )).

چرا كه طلاق مشكلات زيادى براى خانواده ها, زنان و مردان و مخصوصافرزندان به وجود مى آورد.

(آيه2)-در ادامـه بـحـثـهـاى مـربـوط بـه ((طلاق )) در اين آيه به چند حكم ديگر اشاره مى كند, نخست مـى فرمايد: ((و چون عده آنها سر آمد, آنها را بطرز شايسته اى نگه داريد يا بطرز شايسته اى از آنان جدا شويد)) (فاذا بلغن اجلهن فامسكوهن بمعروف او فـارقوهن بمعروف ).

مـنـظـور از ((بـلـغن اجلهن )) (رسيدن به پايان مدت ) رسيدن به اواخر مدت است وگرنه رجوع كردن بعد از پايان عده جايز نيست مگر اين كه نگهدارى آنها از طريق عقد جديد صورت گيرد.

همان گونه كه زندگى مشترك بايد روى اصول صحيح و طرز انسانى و شايسته باشد, جدائى نيز بـايـد خـالى از هرگونه جار و جنجال و دعوى و نزاع وبدگوئى و ناسزا و اجحاف و تضييع حقوق بـوده بـاشـد, چـرا كه ممكن است درآينده اين زن و مرد بار ديگر به فكر تجديد زندگى مشترك بيفتند, ولى بدرفتاريهاى هنگام جدائى چنان جو فكرى آنها را تيره و تار ساخته كه راه بازگشت را به روى آنهامى بندد, از سوى ديگر بالاخره هر دو مسلمانند و متعلق به يك جامعه , و جدائى توام با مـخـاصـمـه و امـور نـاشـايست نه تنها در خود آنها اثر مى گذارد كه در ميل دوطرف هم اثرات زيانبارى دارد, و گاه زمينه همكاريهاى آنها را در آينده بكلى بر بادمى دهد.

سپس به دومين حكم اشاره كرده , مى افزايد: ((و (هنگام طلاق و جدائى ) دومرد عادل از خودتان را گـواه گـيـريـد)) (واشهدوا ذوى عدل منكم ) تا اگردر آينده اختلافى روى دهد, هيچ يك از طرفين , نتوانند واقعيتها را انكار كنند.

و در سـومـيـن دسـتور, وظيفه شهود را چنين بيان مى كند: ((و شهادت را براى خدا برپا داريد)) (واقيموا الشهـادة للّه ).

مبادا تمايل قلبى شما به يكى از دو طرف , مانع شهادت به حق باشد.

سپس به عنوان تاكيد درباره تمام احكام گذشته مى افزايد: ((اين چيزى است كه مؤمنان به خدا و روزقيامت به آن اندرز داده مى شوند))! (ذلكم يوعظ به من كـان يؤمن باللّه واليوم الا خر).

و از آنـجـا كه گاهى مسائل مربوط به معيشت و زندگى آينده و يا گرفتاريهاى ديگر خانوادگى سـبب مى شود كه دو همسر به هنگام طلاق يا رجوع , و يا دو شاهدبه هنگام شهادت دادن از جاده حـق و عـدالت منحرف شوند در پايان آيه مى فرمايد:((و هركس از خدا بپرهيزد و ترك گناه كند خداوند براى او راه نجاتى قرار مى دهد)) ومشكلات زندگى او را حل مى كند (ومن يتق اللّه يجعل له مخرجا).

(آيه3)- ((و او را از جائى كه گمان ندارد روزى مى دهد)) (ويرزقه من حيث لا يحتسب ).

((و هركس بر خداوند توكل كند (و كار خود را به او واگذارد خدا) كفايت امرش را مى كند)) (ومن يتوكل على اللّه فهو حسبه ).

((خداوند فرمان خود را به انجام مى رساند; و خدا براى هر چيزى اندازه اى قرار داده است )) (ان اللّه بـالغ امره قد جعل اللّه لكل شى قدرا).

به اين ترتيب به زنان و مردان و شهود هشدار مى دهد كه از مشكلات حق نهراسند, و مجرى عدالت بـاشـنـد, و گـشـايـش كـارهاى بسته را از خدا بخواهند چرا كه خداوند تضمين كرده كه مشكل پرهيزكاران را بگشايد.

آيـات فـوق از امـيـدبـخش ترين آيات قرآن مجيد است كه تلاوت آن دل را صفا وجان را نور و ضيا مـى بـخـشـد, پـرده هاى ياس و نوميد را مى درد, و به تمام افرادپرهيزكار باتقوا وعده نجات و حل مشكلات مى دهد.

در حـديـثـى از رسـول خدا(ص ) نقل شده كه در تفسير اين آيه فرمود: ((خداوندپرهيزكاران را از شبهات دنيا و حالات سخت مرگ و شدائد روزقيامت رهائى مى بخشد)).

(آيه4)-از جمله احكامى كه از آيات گذشته استفاده شد لزوم نگهداشتن عده بعد ازطلاق است , و از آنجا كـه در آيه 228 سوره بقره حكم زنانى كه عادت ماهيانه مى بينند در مساله عده روشن شده است كه بايد سه بار پاكى را پشت سر گذاشته عادت ماهانه ببينند هنگامى كه براى بار سوم وارد عادت مـاهـانـه شـدنـد عـده آنـها پايان يافته , ولى در اين ميان افراد ديگرى هستند كه به عللى عادت ماهانه نمى بينند و يا باردارند, آيه مورد بحث حكم اين افراد را روشن ساخته و بحث عده را تكميل مى كند.

نـخـسـت مـى فـرمـايـد: ((و از زنانتان آنان كه از عادت ماهانه مايوسند اگر در وضع آنها (از نظر بـاردارى ) شك كنيد عده آنان سه ماه است )) (واللا ئى يئسن من المحيض من نسـائكم ان ارتبتم فعدتهن ثلثة اشهر).

((و هـمچنين آنها كه عادت ماهانه نديده اند)) آنها نيز بايد سه ماه تمام عده نگهدارند (واللا ئى لم يحضن ).

سپس به سومين گروه اشاره كرده , مى افزايد: ((و عده زنان باردار اين است كه بار خود را بر زمين بگذارند)) (واولا ت الا حمـال اجلهن ان يضعن حملهن ).

بـه ايـن ترتيب حكم سه گروه ديگر از زنان در آيه فوق مشخص شده است , دوگروه بايد سه ماه عـده نـگهدارند, و گروه سوم يعنى , زنان باردار با وضع حمل عده آنان پايان مى گيرد, خواه يك ساعت بعد از طلاق وضع حمل كنند يا مثلا هشت ماه .

مـنـظـور از جـمله ((ان ارتبتم )) (هرگاه شك و ترديد كنيد) احتمال و شك دروجود ((حمل )) اسـت , بـه اين معنى كه اگر بعد از سن ياس (سن پنجاه سالگى در زنان عادى و شصت سالگى در زنـان قـرشـى ) احـتمال وجود حمل در زنى برود بايد عده نگهدارد, اين معنى هرچند كمتر اتفاق مى افتد ولى گاه اتفاق افتاده است .

و بـالاخره در پايان آيه مجددا روى مساله تقوا تكيه كرده , مى فرمايد: ((وهركس تقواى الهى پيشه كند خداوند كار را بر او آسان مى سازد)) (ومن يتق اللّه يجعل له من امره يسرا).