تفاوت ميان اعضاى ظاهرى مادى و دل و عقل در اين است كه ما آثار و خواص اعضاى ظاهرى را به طور اغلب مى ‏شناسيم، زيرا موجوديت مادى آن‏ها را می‏توانيم با تحقيقات علمى مربوط درك كنيم، در صورتى كه دل و عقل از دو جهت براى ما پوشيده بوده و منحصرترين راه ما براى شناسايى آن‏ها همان خواص و فعاليت‏هايى است كه بروز میدهند.

جهت اول-  اين دو نيرو (عقل و دل) يا با هر اصطلاحى كه مناسب میدانيد به كار ببريد، از كارگردانان مستقيم روح يا «من» انسانى هستند و يا خود را در شكل كارگردان نشان مى‏دهند و چون حقيقت روح و «من» براى ما كشف نشده است، لذا موجوديت طبيعى و واقعى اين دو كارگردان مستقيم كه در حقيقت مى ‏توان گفت: مانند شئون و تجليات روح هستند براى ما مجهول مانده ‏اند.

جهت دوم-  بروز فعاليت‏هاى تازه از عقل و قلب كه خود از وجود نيروها و امكانات فراوان در عقل و قلب كشف میكند. مانند اكتشافات و روشن بينى‏ هايى كه با هيچ مقدمه منطقى سر و كار ندارند. در صورتى كه ساختمان چشم مثلاً همه يا اكثر خواص و امكانات آن براى ما روشن است-  آن چه كه ما در باره عقل و قلب در دست داريم، فعاليت‏ها و خواصى است كه از خود بروز میدهند و تا حدودى در علوم مربوطه كه رسمى ‏ترين آن‏ها روان شناسى يا علم النفس به طور عمومى است، مورد بررسى قرار می ‏گيرند.

با نظر به دو جهت فوق نه تنها دل و عقل، بلكه ساير واحدهايى كه در درون ما فعاليت مى ‏كنند، در اختيار ما قرار نمى‏ گيرند، ولى مطلب در اينجا ختم نمى‏ شود، زيرا چنين نيست كه دل و عقل بدون تكيه به هيچ حقيقت ديگر و به طور استقلال  كامل در درون ما مشغول فعاليت باشند. بلكه ما گاهى با يك دريافت بديهى و همچنين در بررسى‏ هاى علمى يك رهبرى نافذ در درون خود احساس مى‏ كنيم كه در فعاليت‏هاى دل و عقل دخالت می‏ورزد، ممكن است نام اين رهبر را روح بگذاريم و می‏توانيم مطابق روش جلال الدين آن را عقل كل يا عقل كلى بناميم و به كار بردن (من) به طور عمومى هم مانعى ندارد.

اين رهبرى از طرف هر نيرو كه باشد، می‏تواند اختيارى را در توجيه فعاليت‏هاى عقلى و قلبى براى انسان اثبات كند.

بلى، درست است كه اين دو نيروى شگرف در اختيار ما نيست، اما به طور محسوس مى‏ بينيم كه شخصى كه به رياضيات علاقه ‏مند است فعاليت‏هاى عقلانى خود را در اين راه به كار می ‏اندازد و از نيروى مزبور در قلمرو رياضيات بهره بردارى میكند و همچنين می ‏توان فعاليت‏هاى قلبى را در جهت يابى و هدف‏هاى زندگى مادى با انواع گوناگونش و در هدف‏هاى زندگى معنوى با اقسام مختلفش به جوش و خروش آورد.

اگر ما با آن نيروى فوق، توانايى رهبرى فعاليت‏هاى عقل و قلب را دارا نبوديم، مسئله تعليم و تربيت و تجسيمات و تلقينات نمی‏توانست در ما اثرى ايجاد كند، اگر توانايى فوق را نداشتيم، مسئله شخصيت و مسئوليت و احساس تكليف و هر چه كه ملاك انسانيت ايده ‏آل است پوچ و نامفهوم بود. جاى ترديد نيست كه هيچ حقيقتى بدون دخالت اختيار نمى‏ تواند ملاك انسانيت ايده‏ آل باشد.

تفسیر و نقد وتحلیل مثنوی جلال الدین محمد بلخی ، محمد تقى جعفرى ، جلد 5

به انديشه‏ هايى كه به مغز سرازير مى شوند، با آغوش باز به استقبال برويد و مانند يك مهمان عزيز با آن‏ها رو برو شويد، نه مانند ره گذرانى كه راه خود را گم كرده و اجبارا به خانه درون شما آمده و به شما تحميل شده ‏اند

جرياناتى كه در درون آدمى براه مى‏ افتند، انواع و اصناف بسيار گوناگون دارند كه شايد از يك نظر قابل شمارش نباشند-  جريان اين چشمه‏ سارها در مغز ما انسان‏ها مانند آبهايى است كه به اندازه گنجايش و احتياج وارد آسياب مى ‏شوند و هر جريانى به مناسبت خود تحريك مخصوصى در آسياب مغز به وجود مى ‏آورد. و گر نه مغز آدمى قدرت تحمل آن چه را كه در پشت پرده نمودهاى ظاهرى مى‏ گذرد، دارا نمى‏ باشد.

          رفتن اين آب فوق آسياست                    رفتنش در آسيا بهر شماست‏
          چون شما را حاجت طاحون نماند            آب را در جوى اصلى باز راند
          ناطقه سوى زبان تعليم راست               ور نه خود اين آب را جويى جداست‏
          میرود بى ‏بانگ و بى‏ تكرارها                  تحتها الانهار تا گلزارها
مهمترين و اساسى‏ ترين اين جريانات مغزى همان انديشه است كه میتوان گفت: ملاك هستى انسانى است‏
          اى برادر تو همان انديشه ‏اى             مابقى خود استخوان و ريشه ‏اى‏

آيا اين انديشه‏ هاى نو به نو زاييده خود ساختمان مغزى ما است؟ آيا مغز ما نيروى انديشه ‏ها را در خود دارد و محسوسات عينى خارجى كه بوسيله حواس وارد مغز مى‏ گردند، آن نيروها را به كار مى ‏اندازند و به فعليت میرسانند؟ آيا اين انديشه ‏ها بكلى خارج از اختيار ما است، يا ما خود در به وجود آمدن و منتج بودن آن‏ها هيچ دخالتى نداريم؟ اين سؤالات به نوبت خود سؤالات زياد و متنوع فرعى و حاشيه‏ اى را به وجود می ‏آورد كه روان شناسان كم و بيش آن‏ها را مطرح و در حدود قلمرو بررسى‏هايشان توضيحات و پاسخ‏هايى در باره آن‏ها تهيه مى‏كنند، ولى اكثريت آنان با همان عينك مخصوص صحبت مى ‏كنند كه فيزيكدان حرفه‏ اى در باره نمودهاى اجسام بدون اين كه از خود جريان نمودها تجاوز كرده، مبادى كلی ‏تر و روابط آن نمودها را با عوامل پيشين و مقارن و پسين مورد تحقيق قرار بدهد، مثلاً موقعى كه در تحرك منتج مغز به عنوان انديشه مى‏ نگرند، تعريفات و اصول و قوانينى كه آنان را به خود جلب مى ‏نمايد، در حدود همان تحرك منتج مغز است.

گروه جهان بينان الهى مانند جلال الدين بدون انكار مسائل و تحقيقات روان شناسى‏ هاى معمولى براى درك فلسفه نمودها از خود آن‏ها تجاوز نموده و پا را فراتر گذاشته، منبع و مسير و مقصد جريانات انديشه را هم بيان مى ‏كنند و مانند بعضى از مكاتب ديگر، براى شناختن كتاب بزرگ اجزاى هستى، به خواندن يك صفحه با يك سطر، يا يك كلمه قناعت نمی ورزند.

برای اثبات یک حقیقت بدیهی ، با آوردن استدلال ، آن را تاریک نکنیم

آفتاب آمد دلیل آفتاب    گر دلیلت باید از وی رخ متاب