تفاوت ميان اعضاى ظاهرى مادى و دل و عقل در اين است كه ما آثار و خواص اعضاى ظاهرى را به طور اغلب مى ‏شناسيم، زيرا موجوديت مادى آن‏ها را می‏توانيم با تحقيقات علمى مربوط درك كنيم، در صورتى كه دل و عقل از دو جهت براى ما پوشيده بوده و منحصرترين راه ما براى شناسايى آن‏ها همان خواص و فعاليت‏هايى است كه بروز میدهند.

جهت اول-  اين دو نيرو (عقل و دل) يا با هر اصطلاحى كه مناسب میدانيد به كار ببريد، از كارگردانان مستقيم روح يا «من» انسانى هستند و يا خود را در شكل كارگردان نشان مى‏دهند و چون حقيقت روح و «من» براى ما كشف نشده است، لذا موجوديت طبيعى و واقعى اين دو كارگردان مستقيم كه در حقيقت مى ‏توان گفت: مانند شئون و تجليات روح هستند براى ما مجهول مانده ‏اند.

جهت دوم-  بروز فعاليت‏هاى تازه از عقل و قلب كه خود از وجود نيروها و امكانات فراوان در عقل و قلب كشف میكند. مانند اكتشافات و روشن بينى‏ هايى كه با هيچ مقدمه منطقى سر و كار ندارند. در صورتى كه ساختمان چشم مثلاً همه يا اكثر خواص و امكانات آن براى ما روشن است-  آن چه كه ما در باره عقل و قلب در دست داريم، فعاليت‏ها و خواصى است كه از خود بروز میدهند و تا حدودى در علوم مربوطه كه رسمى ‏ترين آن‏ها روان شناسى يا علم النفس به طور عمومى است، مورد بررسى قرار می ‏گيرند.

با نظر به دو جهت فوق نه تنها دل و عقل، بلكه ساير واحدهايى كه در درون ما فعاليت مى ‏كنند، در اختيار ما قرار نمى‏ گيرند، ولى مطلب در اينجا ختم نمى‏ شود، زيرا چنين نيست كه دل و عقل بدون تكيه به هيچ حقيقت ديگر و به طور استقلال  كامل در درون ما مشغول فعاليت باشند. بلكه ما گاهى با يك دريافت بديهى و همچنين در بررسى‏ هاى علمى يك رهبرى نافذ در درون خود احساس مى‏ كنيم كه در فعاليت‏هاى دل و عقل دخالت می‏ورزد، ممكن است نام اين رهبر را روح بگذاريم و می‏توانيم مطابق روش جلال الدين آن را عقل كل يا عقل كلى بناميم و به كار بردن (من) به طور عمومى هم مانعى ندارد.

اين رهبرى از طرف هر نيرو كه باشد، می‏تواند اختيارى را در توجيه فعاليت‏هاى عقلى و قلبى براى انسان اثبات كند.

بلى، درست است كه اين دو نيروى شگرف در اختيار ما نيست، اما به طور محسوس مى‏ بينيم كه شخصى كه به رياضيات علاقه ‏مند است فعاليت‏هاى عقلانى خود را در اين راه به كار می ‏اندازد و از نيروى مزبور در قلمرو رياضيات بهره بردارى میكند و همچنين می ‏توان فعاليت‏هاى قلبى را در جهت يابى و هدف‏هاى زندگى مادى با انواع گوناگونش و در هدف‏هاى زندگى معنوى با اقسام مختلفش به جوش و خروش آورد.

اگر ما با آن نيروى فوق، توانايى رهبرى فعاليت‏هاى عقل و قلب را دارا نبوديم، مسئله تعليم و تربيت و تجسيمات و تلقينات نمی‏توانست در ما اثرى ايجاد كند، اگر توانايى فوق را نداشتيم، مسئله شخصيت و مسئوليت و احساس تكليف و هر چه كه ملاك انسانيت ايده ‏آل است پوچ و نامفهوم بود. جاى ترديد نيست كه هيچ حقيقتى بدون دخالت اختيار نمى‏ تواند ملاك انسانيت ايده‏ آل باشد.

تفسیر و نقد وتحلیل مثنوی جلال الدین محمد بلخی ، محمد تقى جعفرى ، جلد 5