مَثَل مگس

( يََّاءَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُواْ لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُواْذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُواْ لَهُ وَإِن يَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَيْئًا لا يَسْتَنقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ).(293)

((اى مردم ! مَثَلى زده شده است ، گوش به آن فرا دهيد: كسانى را كه غير از خدا مى خوانيد، هرگز نمى توانند مگسى بيافرينند، هرچند براى اين كار دست به دست هم دهند! (نه تنها توان آفريدن مگس را ندارند بلكه ) هرگاه مگس چيزى از آنها بربايد نمى توانند آنرا باز پس گيرند! هم اين طلب كنندگان ناتوانند و هم آن مطلوبان (هم اين عابدان ، هم آن معبودان )!)).

اءيُّها النّاس اين مثلها شد زده

در پرستش مر بُتان را نيك و به

بشنويد آنرا مر آنان را شما

كه همى خوانيد از غير خدا

نافرينند آن به هرگز يك ذُباب

مجتمع چندار كه گردند از شتاب

ور ربايد زان بُتان چيزى مگس

نى توانند آن كه تا گيرند پس

طالب و مطلوب بس باشند سُست

هم ذباب و هم بتان يعنى نه (294) چست (295)

وجه تشبيه 

خداوند متعال در اين مثل ، شدّت ضعف و ناتوانى بتان و بت پرستان را ترسيم نموده ، مى فرمايد: اين بتهايى كه شما آنها را معبود خود قرار داده ايد و آنها را حاكم بر سرنوشت خويش و حلاّ ل مشكلات خود مى دانيد، هرگز نمى تواند موجود ضعيفى همچون ((مگس )) بيافرينند، هرچند بتها و همه معبودهاى بى جان و جاندار همچون فرعونها و نمرودها و حتى همه دانشمندان و متفكّران و مخترعان دست به دست هم بدهند، قادر بر آفرينش مگسى نيستند، نه تنها توان اين كار را ندارند، بلكه اگر مگسى چيزى از آنها بربايد، نمى توانند آنرا باز پس ‍ گيرند.

مگس در ادبيات ، ((ضرب المثل )) ضعف و ناتوانى است چنان كه مى گويند: مگسى را كه تو پرواز دهى ، شاهين است .

اى مگس عرصه سيمرغ نه جولانگه توست

عِرض خود مى برى و زحمت ما مى دارى

به هر صورت ، مثل مگس بيانگر ضعف و ناتوانى مخلوقات و قدرت و توانايى خالق يكتاست .

در روايت است كه روزى ((منصور عباسى )) حضور امام صادق عليه السّلام نشسته بود و مگسى روى صورت (يا بينى ) منصور نشست ، منصور آن را از خود دور كرده دو باره آمد، باز هم آن را راند، بار سوّم آمد، باز هم ردّش كرد (تا آن جا كه مگس خشم منصور را بر انگيخت ) رو كرد به امام صادق عليه السّلام و گفت : خدا مگس را براى چه آفريد؟ امام در پاسخ فرمود:

((لِيُذِلَّ بِهِ الْجَبّارينَ؛ مگس را براى اين آفريد كه به وسيله اين موجود ضعيف غرور جبّاران و متكبّران را در هم بشكند و پوزه آنان را به خاك بمالد)).(296)

يعنى انسانى كه در برابر موجود ضعيفى همچون مگس ، ناتوان و عاجز است ، غرور و تكبّر در او چه معنا دارد!

((شيخ عطّار))، اين حالت ضعف و ناتوانى انسان را در قالب اشعار زيبايى چنين ترسيم نمود

برِ ديوانه بى دل شد آن شاه

كه اى ديوانه ، از من حاجتى خواه

چو خورشيد است چرخ تاج بخش ام

چرا چيزى نخواهى تا ببخشم ؟

به شه ديوانه گفت اى خفته در ناز

مگس را دار امروزى زمن باز

كه چندان اين مگس بر من گزيده است

تو گوئى در جهان جز من نديده است

شهش گفتا كه اين كار، آن من نيست

مگس در حكم و در فرمان من نيست

بدو ديوانه گفتا، رخت بردار

كه تو عاجزترى از من به صد بار

چو تو بر يك مگس فرمان ندارى

برو شرمى بدار از شهريارى (297)

صاحب تفسير ((كشف الاسرار)) مى گويد:

((خداوند متعال مگس را ضعيف و گستاخ آفريده و شير را قوىِ رمنده خلق كرده است . اگر آن وقاحت و گستاخى كه در مگس است در شير مى بود، هيچ كس روى زمين از زخم وى در امان نبود. ليكن به كمال حكمت و نفاذ قدرت هر چيز را سزاى خويش بداد و با ضعف مگس وقاحت سزا بود و با قدرت شير نفرت و رمندگى سزا بود. هر چيز به جاى خويش آفريد و به سزاى خويش ‍ بداشت )).(298)

سعدى مى گويد:

گربه مسكين اگر پر داشتى

تخم گنجشك از زمين برداشتى

آن دو شاخ گاو اگر خر داشتى

آدمى را نزد خود نگذاشتى (299)

پاسخ به يك سؤ ال 

((ممكن است در اينجا گفته شود كه انسان امروز با نيروى علم و دانش خود توانسته است اختراعاتى كند كه به مراتب از يك مگس برتر و بالاتر است ؛ وسايل نقليه

سريع السير و بادپيمايى ساخته كه در يك چشم بر هم زدن مسافت زيادى را طى مى كند. مغزهاى الكترونيكى دقيقى را اختراع كرده كه پيچيده ترين معادلات رياضى را در يك لحظه حلّ مى نمايد، آيا اين گفت و گوها در باره انسان عصر مانيز صادق است ؟

در پاسخ مى گوييم : ساختن اين وسائل محيّر العقول بدون شك ، دليل بر پيشرفت فوق العاده صنايع بشر است ، امّا همه اينها در برابر مساءله آفرينش يك موجود زنده و خلقت حيات ، مسائلى ساده و پيش پا افتاده است . اگر كتبى را كه در باره فيزيولوژى موجودات زنده و فعاليّتهاى بيولوژيكى و حياتى يك حشره كوچك ، مانند مگس بحث مى كند، به دقت بررسى كنيم ، خواهيم ديد كه ساختمان مغز يك مگس و سلسله اعصاب و دستگاه گوارش او به مراتب از ساختمان مجهّزترين هواپيماها برتر است و اصلاً قابل مقايسه با آن نيست .

اصولاً ((مساءله حيات )) و حس و حركت موجودات زنده و نموّ و توليد مثل آنها هنور به صورت معمّايى در برابر دانشمندان قرار گرفته است ؛ و ريزكاريها و ظرافتهايى كه در ساختمان اين موجودات به كار رفته ، خود معمّاهاى ديگرى است معمّاهايى كه هنوز به هيچ وجه حلّ نشده .

به گفته دانشمندان علوم طبيعى چشمهاى فوق العاده كوچك بعضى از همين حشرات ، خود مركب از صدها چشم است ! يعنى همان چشمى را كه مابه زحمت مى بينيم و شايد به اندازه يك سر سوزن بيش نيست ، از چند صد چشم كوچكتر تشكيل يافته كه مجموعه آنها را ((چشم مركب )) مى نامند! به فرض كه انسان بتواند از مواد بى جان سلّول زنده اى بسازد، چه كسى مى تواند صدها چشم كوچك كه هر كدام از آنها خود داراى دوربين ظريف و طبقات و دستگاههايى است ، در كنار هم بچيند و رشته ارتباطى آنها را در مغز حشره پيوند دهد و اطلاعات را به وسيله آنها به مغز حشره منتقل سازد و حشره بتواند در موقع مناسب ، عكس العمل نسبت به حوادثى كه اطراف او مى گذرد نشان دهد؟

آيا اگر همه انسانها جمع شوند، قدرت بر آفرينش چنين موجود ظاهراً ناچيز امّا در واقع بسيار پيچيده و اسرار آميز را خواهند داشت ؟! و باز به فرض انسان همه اين مسائل را عملى سازد، ولى آيا مى توان نام آن را خلقت گذاشت ؟ يا تركيب و ((مونتاژى )) است از وسايل موجود در همين جهان آفرينش ؟ آيا كسانى كه قطعات پيش ساخته اتومبيلى را به هم مونتاژ مى كنند، مخترع محسوب مى شوند و نام عمل آنها را ابداع و اختراع مى توان گذاشت ؟)).(300)

293-حجّ / 73.

294-((چست )): چابك و چالاك ، محكم ، نه چست ، يعنى سست و غير چابك .

295-تفسير صفى ، ج 2، ص 719.

296-بحار الانوار، ج 47، ص 166.

297-تفسير امثال القرآن ، ص 375.

298-اقتباس از كشف الاسرار و عدة الابرار، ج 8، ص 210.

299-كليّات سعدى ، باب سوّم در فضيلت قناعت ، ص 195.

300-تفسير نمونه ، ج 14، ص 174 176.