مَثَل كف دست و آب

(لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِهِ لاَيَسْتَجِيبُونَ لَهُم بِشَىْءٍ إِلا كَبَسِطِ كَفَّيْهِ إِلَى الْمَاَّءِ لِيَبْلُغَ فَاهُ وَمَا هُوَ بِبَلِغِهِ وَمَا دُعَاَّءُ الْكَفِرِينَ إِلا فِى ضَلَلٍ). (207) (208)

((دعوت حق از آن اوست و كسانى كه (مشركان ) غير از خدا را مى خوانند به دعوت آنها پاسخ نمى گويند! آنها همچون كسى هستند كه كفهاى (دست ) خود را به سوى آب مى گشايد تا آب به دهانش برسد، و هرگز نخواهد رسيد. و دعاى كافران ، جز در ضلال (و گمراهى ) نيست )).

حق بود بس سخت قوّت در محال

هم مگر ابله كند در وى جدال

هست او را خواندن حق وان كسان

كه به غير او بخوانند از بتان

نى اجابت كرده بر چيزى شوند

نى به مقصودى ز تمييزى شوند

جز به مثل آن كه بگشايد كفش

سوى آب از دور بهر مصرفش

تشنه اى كو بر سر چاهى رسد

بى رسن بى دلو از راهى رسد

آب را خواند كش آيد بر دَهَن

نى رسنده باشدش آب اى حسن

زان كه نه داناست بر خواننده آب

هم نه قادر تا بر او گيرد شتاب

خواندن كفّار هم باشد چنين

مربتان را نيست سودى اندر اين

خواندن ايشان نباشد جز ضلال

هيچ مر اصنام را با ابتهال (209)

وجه تشبيه 

طبق نظر اكثر مفسّران ، خداوند متعال در اين آيه ، مشركان و افرادى كه غير خدا را مى خوانند، به آدم تشنه اى تشبيه كرده است كه بر كنار آبى كه سطح آن از دسترس او دور است ، نشسته و به آن اشاره مى كند، به اين اميد كه آب به دهان او برسد! بديهى است كه هرگز آب به دهانش نخواهد رسيد.

اين آرزو چون خواب و پندار بيهوده اى بيش نيست ، چنين كارى جز از يك انسان ساده لوح و ديوانه سر نمى زند!

اين احتمال نيز در تفسير آيه وجود دارد كه خداوند متعال ، بت پرستان را به آدمى تشبيه نموده كه كف دستان خود را كاملاً صاف و افقى گرفته ، وارد آب مى كند و انتظار دارد آب در دست او بند شود، درحالى كه به محض اين كه دست را از آب بيرون آورد، قطرات آب از لابلاى انگشتان و كفّ دست او بيرون مى ريزد و چيزى باقى نمى ماند.

تفسير سوّمى نيز براى آيه كرده اند و آن اينكه بت پرستان كه براى حل مشكلاتشان به سراغ بتها مى روند، مانند كسى هستند كه مى خواهد آب را در مشت خود نگاه دارد! آيا هيچ گاه آب را مى توان در مشت نگاه داشت ؟

از ضرب المثل معروفى در ميان عرب گرفته شده كه وقتى مى خواهند براى كسى كه كوشش بيهوده مى كند، مثالى بزنند مى گويند:

((هُوَ كَقابِضِ الْماءِ بِالْيَدِ؛ اومانند كسى است كه مى خواهد آب را بادست خود بگيرد)).

شاعر عرب مى گويد:

فاءَصْبَحْتُ فيما كانَ بَيْنى و بَيْنَها

مِنَ الودِّ مِثْلُ قابِضِ الْماءِ بِالْيَدِ

((كار من به جايى رسيده كه براى حفظ محبّت ميان خود و او مانند كسى بودم كه مى خواست آب را در دست نگاه دارد)).(210)

بيت ذيل منسوب به امام على عليه السّلام است كه مى فرمايد:

وَمَنْ يَصْحَبُ الدُّنْيا كَمَنْ مِثْلُ قابِضٍ

عَلَى الْماءِ خانَتْهُ فُرُوجُ الاَْصابِع (211)

((كسى كه با دنيا رفاقت و همنشينى كند مانند آدمى است كه آب را در لابلاى انگشتان باز خود نگه دارد)).

در فارسى نيز مثل ((آب در غربال )) در اين باره به كار رفته مى شود، چنانكه گفته اند:

قرار در كفّ آزادگان نگيرد مال

نه صبر در دل عاشق نه آب در غربال

به هر حال وجه شباهت در اين تشبيه ((بيهودگى عمل و ناكامى )) است .

خداوند در پايان آيه براى تاءكيد اين مطلب مى فرمايد:

(وَمَا دُعَاَّءُ الْكَفِرِينَ إِلا فِى ضَلَلٍ )؛ ((درخواست كافران (از بتها چيزى ) جز (گام برداشتن ) در گمراهى و ضلالت نيست )).

چه ضلالتى از اين بالاتر كه انسان سعى و كوشش خود را در راهى كه هرگز او را به مقصد نمى رساند، به كار برد، خسته و ناتوان شود، امّا نتيجه و بهره اى نگيرد.(212) زيرا كسى كه غير حقّ را مى خواند و از باطل كه چيزى جز پندار و توهّم نيست ، حل مشكلش را مى جويد، رابطه دعا را از دست داده و در حقيقت دعايش را گم كرده است .

بو العجب وردى به دست آورده اى

ليك سوراخ دعا گم كرده اى

بنا بر اين خواستن از خدا كه هم آگاهى دارد و هم قدرت بر انجام خواسته ، حق است و تقاضا از غير خدا، باطل و پوچ و بيهوده است .

207-لغت ((فا))، ((فو))، ((فى )) و ((فم )) همه به معناى دهان است . ((فاهُ))، يعنى دهانش .

208-رعد / 14.

209-تفسير صفى ، ج 1، ص 554.

210-تفسير نمونه ، ج 10، ص 155 156، (با اندكى تصرف ).

211-امثال قرآن ، ص 179.

212-تفسير نمونه ، ج 10، ص 156، (با اندكى تصرّف ).