قرآن در نگاه امام صادق عليه السلام

روزى كه رسول خاتم صلي الله عليه و آله دو وزنه سنگين و دو ميراث گرانبها (قرآن ‏و عترت) را به مردم معرفى كرد و براى نجات از گمراهى، تمسك به ‏«ثقلين‏» را توصيه فرمود، اهل‏بيت‏ خويش را نيز به عنوان قرآن‏شناسان خبير معرفى كرد، تا پس از او، امت از ائمه الهام بگيرند و شاگردى عترت را با افتخار بپذيرند.

صادق آل محمد صلي الله عليه و آله، درباره حبل المتين قرآن و شيوه بهره‏گيرى از آن و جايگاه كلام الهى، سخنان نغز بسيارى دارد كه در اين نوشته‏ به اختصار به برخى از محورهاى تعاليم و توصيه‏هاى حضرتش اشاره‏ مى‏كنيم، باشد كه جامعه قرآنى و ولايى ما، از حضرت صادق عليه السلام سرمشق‏ بگيرد و از سرچشمه هدايت قرآنى، جان عطشناك خويش را سيراب ‏سازد.

1- قرآن، تجلى‏گاه خدا

كلام الهى، جلوه‏اى از قدرت و علم و حكمت ‏خداست و آيات قرآن، هر يك نشانه‏اى از عظمت الهى است. امام صادق عليه السلام در زمينه جلوه‏گاه ‏بودن قرآن براى ذات مقدس خدا البته براى چشم‏هاى بيدار و دل‌هاى آگاه مى‏فرمايد:

"لقد تجلى الله لخلقه فى كلامه و لكنهم لايبصرون" (1) ؛ خداوند بر خلق خويش در كلام خودش تجلى كرده است، ولى آنان خدا را نمى‏بينند.

2- گنجينه كامل

معارف قرآن بى‏پايان است. به تعبير خود قرآن "تبيانا لكل شى‏ء" است؛ بيانگر هر چيز . هر پند و حكمت، هر حكم و قانون، هر علم و دانش ريشه در قرآن دارد. حتى براى آگاهى از سرگذشت پيشينيان و سرنوشت آيندگان و دانش‌هاى آسمان و زمين بايد به قرآن نگريست و به كمك اهل‏بيت عليهم السلام، از اين منبع و گنجينه كامل بهره ‏گرفت. امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد:

«خداوند بى‏همتا و قدرتمند، كتاب خويش را بر شما نازل فرمود و او راستگو و نيكوكار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان كه پيش‏ از شما بودند و آنان كه پس از شما خواهند آمد، همچنين خبر آسمان و زمين است... .»

و در سخن (2) ديگرى به جنبه تبيان بودن قرآن چنين اشاره‏ مى‏فرمايد:

"ان الله انزل فى‏القرآن تبيان كل شى‏ء، حتى و الله ما ترك شيئا يحتاج العباد اليه الا بينه للناس..." (3)؛

خداوند در قرآن، بيان هر چيز را نازل كرده است. به خدا قسم هيچ‏ چيزى را كه بندگان به آن نيازمندند، فروگذار نكرده و براى مردم‏ بيان فرموده است.

3- عهدنامه الهى

قرآن، عهدى استوار ميان خدا و مردم است و آيات اين كتاب، متن ‏اين عهدنامه را بيان مى‏كند. در عهدنامه بايد نگريست، به آن ‏بايد پاى‏بند بود، مفاد آن را نبايد زير پا گذاشت. امام صادق عليه السلام درباره اين عهدنامه و لزوم تلاوت بخشى از آن در هر روز، چنين ‏مى‏فرمايد:

"القرآن عهدالله الى خلقه، فقد ينبغى للمرء المسلم ان ينظر فى ‏عهده و ان يقراء منه فى ‏كل يوم خمسين آيه‏" (4)؛ قرآن عهد خداوند نسبت ‏به بندگان اوست. سزاوار است كه يك انسان ‏مسلمان در اين عهدنامه الهى بنگرد و هر روز پنجاه آيه از آن را بخواند.

روشن است كه مرور بر مفاد يك عهدنامه، براى يادآورى از آن قرارداد و رعايت آن در عمل است. ميثاق خدا با بندگان بر شناختن ‏احكام الهى و عبرت گرفتن از حكايات قرآن و عمل به اوامر او و تدبر در آيات است. جالب است كه امام صادق عليه السلام وقتى مى‏خواست قرآن‏ تلاوت كند، قرآن را كه به دست راست‏ خويش مى‏گرفت، دعايى مى‏خواندكه به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال اين قرار داد، اشاره دارد. مضمون آن دعا چنين است:

«خداوندا! من عهد و كتاب تو را گشودم. خدايا! نگاهم را در اين‏كتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را تفكر، و تفكرم را عبرت‏آموزى. خدايا! مرا از آنان قرار بده كه از مواعظ تو در اين‏ كتاب، پند مى‏گيرند و از نافرمانى‏ات پرهيز مى‏كنند. وقتى كتاب تو را مى‏خوانم، بر دل و گوشم مُهر مزن و بر ديدگانم پرده ميفكن و قرائت مرا خالى از تدبر مگردان، بلكه مرا چنان قرار بده كه در آيات و احكامش ژرف بنگرم، دستورهاى دين تو را بگيرم و عمل كنم ‏و نگاه مرا در اين كتاب، غافلانه و قرائتم را بيهوده و بى‏ثمر مساز.» (5)

4- آينه عبرت

در خلال آيات قرآن، سرگذشت اقوامى از گذشته آمده است. چه نيكان و صالحان كه در سايه ايمان و عمل و پيروى از حق، سعادتمند شدند، چه عنودان و لجوجان كه با تكذيب انبيا و انكار خدا و طغيان و فساد، گرفتار عذاب الهى گشتند. قرآن، كتاب قصه و داستان نيست، ولى سرشار از قصص و حكايات افراد و امت‌هاست و همه بر اساس درس‏ گرفتن و الهام و عبرت و پند.

امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد:

«عليكم بالقرآن! فما و جدتم آية نجابها من كان قبلكم فاعملوا به، و ما وجدتموه هلك من كان قبلكم فاجتنبوه» (6)؛ بر شما باد قرآن! هر آيه‏اى را كه يافتيد كه گذشتگان، با عمل به ‏محتواى آن آيه نجات يافتند، شما هم به آن عمل كنيد و هر آيه را ديديد كه بيانگر هلاكت پيشينيان است، شما هم از آن (عامل هلاكت) بپرهيزيد.

اين شيوه برخورد با آيات قرآن، سودمندترين شيوه‏اى است كه در عمل فردى و اجتماعى مسلمانان اثر مى‏گذارد و قرآن هدايتگر قارى ‏مى‏شود.

5- احكام جاودانه

دين خدا و آيات قرآن، حاوى يك سلسله احكام الهى است كه تا دامنه قيامت استمرار مى‏يابد. آنچه كه حلال الهى و حرام الهى ‏است، مشمول مرور زمان نمى‏شود و حكم خدا در اثر «جو» يا «شرايط جديد» يا «تمايلات اين و آن‏» عوض نمى‏گردد. امام ‏صادق عليه السلام در تشريح بعثت‏هاى سلسله نورانى انبيا، به دوره بعثت ‏رسول خاتم صلي الله عليه و آله مى‏رسد و مى‏فرمايد: «تا آن كه محمد صلي الله عليه و آله آمد و قرآن ‏را آورد و شريعت و راه و روش قرآن را. پس حلال آن تا روز قيامت ‏حلال است و حرام آن تا روز قيامت ‏حرام مى‏باشد.»

و در سخنى (7) ديگر، جريان قرآن را در عصرها و زمان‏ها، همچون ‏جريان شب و روز و ماه و خورشيد مى‏داند. با بيان امام صادق عليه السلام راه‏ بر انديشه كسانى كه احكام خدا را مقطعى و دوره‏اى مى‏دانند و عصر حاضر را براى اجراى احكام قرآن مناسب نمى‏دانند و قوانين وحى را براى تنظيم امور بشريت امروز و جامعه كنونى كافى نمى‏بينند، بسته مى‏شود.

6- هميشه زنده و شاداب

غير از احكام قرآن و حلال و حرام آن كه ابدى است، خود اين كتاب‏ ژرف و فصيح و متين نيز با گذشت زمان كهنه نمى‏شود و پيوسته ‏معارف آن براى همه اقشار در همه زمان‌ها درخشندگى و آموزندگى‏ دارد.

امام صادق عليه السلام در حديثى به رمز و راز اين جاودانگى و طراوت ‏هميشگى در كلام خدا اشاره دارد. مردى از آن حضرت مى‏پرسد: چرا قرآن با نشر و درس و بررسى، تازه‏تر و شاداب‏تر مى‏شود و هرگز كهنه نمى‏شود؟

امام صادق عليه السلام در پاسخ مى‏فرمايد:

«لان الله تبارك و تعالى لم يجعله لزمان دون زمان ولالناس دون ‏ناس فهو فى كل زمان جديد و عند كل قوم غض الى يوم القيامه» (8) ؛ براى اين كه خداى متعال آن را براى زمانى خاص يا مردمى خاص ‏قرار نداده است. از اين رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هر قومى شاداب است تا روز قيامت.

طراوت و تازگى قرآن براى همه و هميشه، به خاطر آن است كه معجزه ‏جاويد پيامبر صلي الله عليه و آله و كلام الهى است و در هر عصرى پاسخگوى نيازهاى ‏فكرى، هدايتى و اجتماعى مردم است.

7- حفظ، آموزش و عمل

گرچه تلاوت قرآن و حفظ كردن آيات آن ثواب دارد و ارزشمند است، ولى تكليف مسلمانان در اين حد خلاصه نمى‏شود. حفظ كردن بايد همراه با عمل باشد و ياد دادن و ياد گرفتن به قصد اجراى ‏فرموده‏هاى خداى متعال. حضرت صادق عليه السلام فرموده است:

«الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفره ‏الكرام البرره‏» (9) ؛ كسى كه حافظ قرآن و عمل كننده به آن باشد، همراه با سفيران ‏والامقام و نيكوكار الهى (فرشتگان مقرب) خواهد بود.

ضرورت آموختن قرآن نيز در كلام آن حضرت مطرح است. مى‏فرمايد:

«ينبغى للمؤمن ان لايموت حتى يتعلم القرآن او يكون فى تعلمه‏» (10)؛ سزاوار است كه مؤمن نميرد، تا آن كه قرآن را آموخته باشد، يا در حال و مسير فراگرفتن قرآن باشد.

با اين حال، پاى‌بندى به احكام قرآن و عمل به آن در تعبير امام‏صادق عليه السلام چنين بيان شده است: «واحذر ان تقع من اقامتك حروفه فى‏ اضاعه حدوده‏» (11) ؛ بپرهيز از اين كه در مسير اقامه حروف، به اضاعه حدود بيفتى.

بسيارند آنان كه در شكل و ظاهر به قرآن مى‏پردازند و در وراى‏ جلوه‏هاى ظاهرى قرآنى، عمل به قرآن مطرح نيست. اين گونه برخورد تشريفاتى و مراسمى و شكلى با قرآن، در شان كلام الهى و منشور آسمانى نيست.

8- ادب و آداب تلاوت

خواندن قرآن نيز آدابى دارد، هم آداب ظاهرى همچون مسواك، وضو، ترتيل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام كلام الله و ... و هم آداب باطنى و حالت‏هاى روحى و توجه قلبى و عنايت ‏به كلام خدا و پيدا كردن حالت ‏خشوع و تذكر و تاثيرپذيرى از تلاوت، اين نكات‏ در كلمات امام صادق عليه السلام بسيار بيان شده است. به برخى از اين ‏رهنمودها اشاره مى‏شود:

امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد:

هر گاه نزد تو قرآن تلاوت مى‏شود، بر تو لازم است گوش بدهى و سكوت و توجه داشته باشى:

«اذا قرى‏ء عندك القرآن وجب عليك الانصات و الاستماع‏» (12) ؛ اين همان نكته قرآنى است كه در آيه 204 سوره اعراف آمده است:

"و اذا قرى‏ء القرآن فاستمعوا له و انصتوا."

و در سخن ديگرى به نقل از حضرت رسول اکرم صلي الله عليه و آله مى‏فرمايد كه: «راه‏ قرآن‏» را نظيف و پاكيزه كنيد. مى‏پرسند: راه قرآن چيست؟

مى‏فرمايد: ‏دهان‏نتان. مى‏پرسند: چگونه؟ مى‏فرمايد: با مسواك. (13)

در حديث ديگر، امام صادق عليه السلام فرموده است:

كسى كه قرآن بخواند، ولى قلبش رقت پيدا نكند و در برابر خداوند خاضع نشود و در درون، حالت ‏حزن و خشيت و هراس نيابد، شان و جايگاه والاى خدا را سبك شمرده است. بنگر كه كتاب پروردگارت را چگونه مى‏خوانى و با منشور ‏خويش چه برخوردى دارى و اوامر و نواهى آن را چگونه پاسخ مى‏دهى و حدود و تكاليف آن را چگونه ‏امتثال و فرمان‌بردارى مى‏كنى؟! در آيه‏هاى وعد و وعيد، درنگ كن، در امثال و مواعظ قرآن انديشه كن. مبادا اقامه حروف و قرائت ‏ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بيندازد!... (14)

تلاوت با حزن و حالتى اندوهناك كه نشان‌دهنده تاثر روحى قارى ‏از آيات كلام خداست، ادب ديگرى از آداب تلاوت است. امام صادق عليه السلام فرموده است:

«ان القرآن نزل بالحزن فاقروه بالحزن‏»؛ قرآن با (15) حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزين قرائت كنيد.

9- جوانان و قرآن

موج مقدس و فراگير قرآنى كه در كشورمان وجود دارد و اين همه‏ نوجوانان و جوانان را در جلسات ترتيل و قرائت و مسابقات حفظ و خواندن و مفاهيم آيات، بر گرد محور نورانى قرآن جذب كرده است، قابل ستايش و مايه شكر و سپاس است. انس با قرآن، دل‌هاى جوانان ‏را روشن و زندگي‌هاشان را با صفا مى‏كند و عامل جذب آنان به پاكى ‏و راه خدا مى‏شود.

امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد: هر جوان مومنى كه قرآن بخواند، قرآن با گوشت و خون او در مى‏آميزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوار همراه مى‏سازد و قرآن روز قيامت نگهدارنده او (از دوزخ) خواهد بود:

«من قرئى القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، و جعله الله مع السفره‏الكرام البرره و كان القرآن حجيزا عنه يوم‏القيامه.» (16)

به خصوص، خانه‌هايى كه نواى خوش قرآن از حنجره‏هاى داوودى از آن‏ها به گوش مى‏رسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمير، همدم‏ كتاب خدايى‏اند و لحظات خويش را با انس با قرآن سپرى مى‏كنند، مشمول رحمت‏ خدا و هدايت قرآنى مى‏شوند. اين گونه خانه‏هاى نورانى ‏از تلاوت، در آسمان‌ها تابان و فروزان است. امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد:

خانه‏اى كه يك فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت مى‏كند، براى اهل ‏آسمان نورانى ديده مى‏شود، همچنان كه مردم دنيا در آسمان ستاره‏ درخشان را مى‏بينند. (17)

10 نكته‏هاى ديگر

همچنان كه ياد شد، در درياى كلمات حضرت صادق عليه السلام گهرهاى فراوانى ‏وجود دارد كه در باره قرآن كريم است. نقل آنها به طول ‏مى‏انجامد. عصاره و خلاصه‏اى از آن مضامين را كه در برخى روايات ‏ديگر آمده است، تقديم مى‏كنيم.

امام صادق عليه السلام، قرآن را داراى آيات ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه مى‏داند و بهره‏گيرى از قرآن را براى كسانى روا مى‏شمرد كه‏ به اين نكات توجه داشته باشند وگرنه گمراه مى‏شوند و گمراه‏ مى‏كنند. وى براى فراگيرى هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بيان ‏مى‏كند و مى‏فرمايد: قرآنى كه خوانده نمى‏شود و غبار بر آن ‏مى‏نشيند، روز قيامت ‏به درگاه خدا شكايت مى‏كند. تلاوت راستين را آن مى‏داند كه قرآن خوانان، وقتى به آيات بهشت و جهنم مى‏رسند، مى‏ايستند و تامل مى‏كنند. اهل‏بيت عليهم السلام را وارثان كتاب‏ خدا و برگزيدگان خلق مى‏شمرد و از اين خاندان به عنوان وجه‏الله، آيات، بينات و حدودالله ياد مى‏كند و ولايت ائمه را قطب و محور قرآن و همه كتب آسمانى معرفى مى‏كند و قرآن را «ثقل اكبر»مى‏نامد و آن را چراغ هدايت و فروغ تاريكى و حيات‌بخش قلب بينا و گشاينده چشم و دل مى‏شمارد. از ديدگاه آن حضرت، قرآن‏ «معيار» و ملاك درستى و حقانيت هر حرف و حديث است و مى‏فرمايد:

هر چه كه از ما براى شما نقل مى‏شود، در صورتى كه مخالف با قرآن ‏باشد ما نگفته‏ايم و شما نپذيريد. او اهل‏بيت پيامبر صلي الله عليه و آله را خزانه‏داران علم الهى و بازگو كنندكان وحى خدا مى‏داند و از تفسير به ‏راى نهى مى‏كند و از آن قارى كه كه به خاطر خودنمايى يا كسب‏ درآمد، به قرائت مى‏پردازد، نكوهش مى‏كند.

پايان‌بخش نوشته را حديثى از آن حضرت درباره فضيلت ‏سوره فجر و دعوت به خواندن آن در نمازها تقديم مى‏شود. امام صادق عليه السلام مى‏فرمود:

«اقروا سورة الفجر فى فرائضكم و نوافلكم، فانها سورة ‏الحسين بن ‏على من قراءها كان مع الحسين فى درجته من الجنه‏»؛ سوره فجر (18) را در نمازهاى واجب و مستحب خود بخوانيد، چرا كه ‏آن، سوره حسين بن على عليهماالسلام است. هر كس آن را بخواند، در بهشت ‏همراه حسين عليه السلام و در رتبه و درجه او خواهد بود.

«والفجر» كه سوگند خداى ازلى است روشنگر حقى است كه با آل على‏ است اين سوره به گفته امام صادق عليه السلام مشهور به سوره حسين بن على عليه السلام است. (19)

اميد است كه در سايه رهنمودهاى حضرت صادق عليه السلام، با چشمه وحى الهى ‏آشناتر شويم و «قرآنى‏» بينديشيم و «قرآنى‏» زندگى كنيم.

پى‏نوشت‌ها:

1- بحارالانوار، ج ‏89، (بيروت)، ص‏107. 2- كافى، ج 2، ص‏599. 3- بحارالانوار، ج‏89، ص 81. 4- وسايل الشيعه، ج 4، ص‏849. 5- بحارالانوار، ج 95، ص 5. 6- الحياه، ج 2، ص‏116. 7- كافى، ج 2، ص 18. 8- بحارالانوار، ج ‏89، ص 15. 9- الحياه، ج 2، ص 152. 10- همان، ص 155. 11- بحارالانوار، ج 82، ص‏43. 12- وسائل الشيعه، ج 4، ص 861.

13- الحياه، ج 2، ص 158. 14- بحارالانوار، ج‏89، ص‏207. 15- وسائل الشيعه، ج 4، ص‏857. 16- الحياه، ج 2، ص 164. 17- كافى، ج 2، ص 610. 18- تفسير برهان، ج 4، ص‏457/ مجمع البيان، ج، 5، ص 481. 19- از جواد محدثى.

منبع :

WWWIMAMALINET.NET ؛ جواد ذوالجلالي