آشکار کردن ناتوانی بت‌ها با خطاب استهزایی ابراهیم (ع):
وإنّ من شیعته لإبرٰهیم فراغ إلیٰ ءالهتهم فقال ألا تأکلون ما لکم لاتنطقون فراغ علیهم ضربا بالیمین [۳] . صافات (۳۷) ۸۳ و ۹۱ -۹۳

ابراهیم (ع) و آخرت
۱۳) دعای ابراهیم (ع) برای برخورداری ایمان آورندگان به آخرت، از نعمت‌های دنیایی:
وإذ قال إبرٰهیم ربّ اجعل هٰذا بلدا ءامنا وارزق أهله من الثّمرٰت من ءامن منهم باللّه والیوم الأخر.... بقره (۲) ۱۲۶
۱۴) ابراهیم (ع) و پیروان راستین او، الگویی نیکو برای امیدواران و مؤمنان به آخرت:
قد کانت لکم أسوة حسنة فی إبرٰهیم والّذین معه... لقد کان لکم فیهم أسوة حسنة لّمن کان یرجوا اللّه والیوم الأخر.... ممتحنه (۶۰) ۴ و ۶
۱۵) ایمان به آخرت از اصول دین ابراهیم (ع):
... إنّی ترکت ملَّة قوم لایؤمنون باللَّه وهم بالأخرة هم کٰفرون واتّبعت ملّة ءابآءی إبرٰهیم وإسحٰق ویعقوب ما کان لنآ أن نّشرک باللّه من شیء ذٰلک من فضل اللّه علینا وعلی النّاس.... یوسف (۱۲) ۳۷ و ۳۸
۱۶) جهان آخرت، جهانی برتر و بادوام تر، در صُحُف ابراهیم (ع):
والأخرة خیر وأبقیٰ إنّ هٰذا لفی الصّحف الأولیٰ صحف إبرٰهیم وموسیٰ. اعلی (۸۷) ۱۷ -۱۹
۱۷) حتمی بودن عالم آخرت در صُحُف ابراهیم (ع):
أم لم ینبّأ بما فی صحف موسیٰ و ابرٰهیم الذی وفّیٰ وأنّ إلیٰ ربّک المنتهیٰ وأنّ علیه النّشأة الأخریٰ. نجم (۵۳) ۳۶ و ۳۷ و ۴۲ و ۴۷

بت‌ها دشمن ابراهیم (ع) از دیدگاه حضرت:
قال أفرءیتم مّا کنتم تعبدون فإنّهم عدوٌّ لّی.... شعراء (۲۶) ۷۵ و ۷۷

بت‌ها مورد اهانت ابراهیم (ع):
أفّ لّکم ولما تعبدون من دون اللّه.... انبیاء (۲۱) ۶۷
حضور پنهانی ابراهیم (ع) در بتکده و استهزای بت ها:
و إنّ من شیعته لإبرٰهیم فراغ إلیٰ ءالهتهم فقال ألا تأکلون ما لکم لاتنطقون.... صافات (۳۷) ۸۳ و ۹۱ و ۹۲

لوط (ع)، مؤمن به ابراهیم (ع) و تصدیق کنندۀ او:
و ابرٰهیم اذ قال لقومه اعبدوا اللّٰه و اتّقوه... فامن له لوط و قال انّی مهاجر الیٰ ربیّ.... عنکبوت (۲۹) ۱۶ و ۲۶

مبعوث شدن محمّد (ص) از میان نسل ابراهیم (ع) و اسماعیل (ع) به سبب دعای آنان:
و اذ یرفع ابرٰهیم القواعد من البیت و اسمٰعیل ربّنا تقبّل منّا انّک انت السمیع العلیم ربّنا و ابعث فیهم رسولا منهم یتلوا علیهم ءایٰتک و یعلّمهم الکتٰب و الحکمه و یزکّیهم... [۱] . بقرة (۲) ۱۲۷ و ۱۲۹
[۱]: ۱) در روایات، �رسولاً� به پیامبراکرم (ص) تفسیر شده است. (نورالثقلین؛ الدّرّالمنثور، ذیل آیه)

ابراهیم (ع) و محمّد (ص)
۹۶) مبعوث شدن محمّد (ص) از میان نسل ابراهیم (ع) و اسماعیل (ع) به سبب دعای آنان:
و اذ یرفع ابرٰهیم القواعد من البیت و اسمٰعیل ربّنا تقبّل منّا انّک انت السمیع العلیم ربّنا و ابعث فیهم رسولا منهم یتلوا علیهم ءایٰتک و یعلّمهم الکتٰب و الحکمه و یزکّیهم... [۱] . بقرة (۲) ۱۲۷ و ۱۲۹
۹۷) پیامبر (ص) از نزدیک ترین و شایسته ترین افراد در انتساب به ابراهیم (ع):
انّ اولی الناس بإبرٰهیم للذین اتّبعوه و هٰذا النبیّ.... آل عمران (۳) ۶۸
۹۸) پیامبراکرم (ص)، پیرو دین ابراهیم (ع) و تداوم بخش آن:
انّ اولی الناس بإبرٰهیم للذین اتّبعوه و هٰذا النبیّ.... آل عمران (۳) ۶۸
قل انّنی هدٰینی ربّی الیٰ صرٰط مستقیم دینا قیما ملّة ابرٰهیم حنیفا و ما کان من المشرکین. انعام (۶) ۱۶۱
۹۹) موظّف بودن پیامبر (ص) به اعلان ایمان به دین ابراهیم (ع):
قل ءامنّا باللّٰه... و ما انزل علیٰ ابرٰهیم.... آل عمران (۳) ۸۴
ثمّ اوحینا الیک ان اتّبع ملّة ابرٰهیم حنیفا.... نحل (۱۶) ۱۲۳
۱۰۰) دستور خداوند به پیامبر اکرم (ص) مبنی بر پیروی از دین ابراهیم (ع) در دعوت به توحید:
ثمّ اوحینا الیک ان اتّبع ملّة ابرٰهیم حنیفا و ما کان من المشرکین. نحل (۱۶) ۱۲۳

---------------
[۱]: ۱) در روایات، �رسولاً� به پیامبراکرم (ص) تفسیر شده است. (نورالثقلین؛ الدّرّالمنثور، ذیل آیه)

ابراهیم (ع) و مسلمانان
۱۰۱) مسلمان، نامی برگزیده از سوی ابراهیم (ع)، برای امّت پیامبر (ص):
... ملّة ابیکم ابرٰهیم هو سمٰٰیکم المسلمین من قبل... [۲] . حج (۲۲) ۷۸
۱۰۲) ابراهیم، پدر مسلمانان:
... و ما جعل علیکم فی الدین من حرج ملّة ابیکم ابرٰهیم هو سمٰٰیکم المسلمین من قبل... [۳] . حج (۲۲) ۷۸

---------------
[۲]: ۲) در این که مرجع ضمیر �هو� چه کسی است، دو احتمال وجود دارد: خدا و ابراهیم (ع) (الکشّاف، ذیل آیه) برداشت، بنابر احتمال دوم است.
[۳]: ۳) پدر بودن حضرت از این جهت است که نخستین فرد تسلیم (محض خداوند) بوده است (المیزان، ذیل آیه) به عبارت دیگر پدر معنوی مسلمانان است.

وجود پیامبرانی چون یعقوب (ع) در نسل ابراهیم (ع)، پاداش نیکوکاری او:
وتلک حجّتنآ ءاتینٰهآ إبرٰهیم... و وهبنا له اسحٰق و یعقوب کلّا هدینا... کذٰلک نجزی المحسنین. انعام (۶) ۸۳ و ۸۴
۱۴۰) وجود پیامبرانی مانند یعقوب (ع) در نسل ابراهیم (ع)، پاداش مبارزۀ او با شرک، و پایبندی وی به توحید:
فلمّا اعتزلهم و ما یعبدون من دون اللّٰه وهبنا له اسحٰق و یعقوب و کلّا جعلنا نبیّا. مریم ( (۱۹) ۴۹

اطاعت از ابراهیم (ع)
۱۸۲) لزوم پیروی پیامبراسلام (ص) از دین ابراهیم (ع) به فرمان خدا:
و تلک حجّتنا ءاتینٰها ابرٰهیم علیٰ قومه...
ص: ۸۹
اولٰئک الذین هدی اللّٰه فبهدٰیهم اقتده.... انعام (۶) ۸۳ و ۹۰
ثمّ اوحینا الیک ان اتّبع ملّة ابرٰهیم حنیفا و ما کان من المشرکین. نحل (۱۶) ۱۲۳
۱۸۳) پیروی از ابراهیم (ع)، سبب نزدیکی به او:
انّ اولی الناس بإبرٰهیم للذین اتّبعوه.... آل عمران (۳) ۶۸
و اذ قال ابرٰهیم... رب انّهن اضللن کثیرا من الناس فمن تبعنی فإنّه منّی و من عصانی فإنّک غفور رحیم. ابراهیم (۱۴) ۳۵ و ۳۶
۱۸۴) لزوم پیروی مؤمنان از ابراهیم (ع) و پیروان وی:
قد کانت لکم أسوة حسنة فی إبرٰهیم والّذین معه... لقد کان لکم فیهم أسوة حسنة لّمن کان یرجوا اللّه و الیوم الأخر.... ممتحنه (۶۰) ۴ و ۶
۱۸۶) انقیاد و اطاعت محض اسماعیل (ع) از ابراهیم (ع) در اجرای فرمان خدا:
فلمّا بلغ معه السعی قال یٰبنیّ انّی اریٰ فی المنام انّی اذبحک فانظر ماذا تریٰ قال یابت افعل ما تؤمر ستجدنی ان شاء اللّٰه من الصٰبرین. صافات (۳۷) ۱۰۲

بنیان گذاری یکتاپرستی از سوی ابراهیم (ع) برای نسل خویش:
و اذ قال ابرٰهیم لابیه و قومه انّنی براء ممّا تعبدون إلّاالّذی فطرنی فإنّه سیهدین و جعلها کلمة باقیة فی عقبه لعلّهم یرجعون. [۲] زخرف (۴۳) ۲۶ -۲۸
[۲]: ۲) بنابر این که فاعل �جَعَلَ�، ابراهیم (ع) باشد برداشت صورت گرفته است.

پیروان ابراهیم (ع)
۲۹۴) پیروان ابراهیم (ع) الگویی نیک برای مؤمنان در توحید و تبرّی از شرک:
قد کانت لکم أسوة حسنة فی إبرٰهیم والّذین معه إذ قالوا لقومهم إنّا برءٰؤا منکم و ممّا تعبدون من دون اللّه کفرنا بکم و بدا بیننا و بینکم العدٰوة والبغضاء أبدا حتّیٰ تؤمنوا باللّه وحده... لقد کان لکم فیهم أسوة حسنة لّمن کان یرجوا اللّه والیوم الأخر.... ممتحنه (۶۰) ۴ و ۶
۲۹۵) پیروی از ابراهیم (ع) ملاک پیوند و انتساب به او:
انّ اولی الناس بإبرٰهیم للذین اتّبعوه.... آل عمران (۳) ۶۸
۲۹۶) پیروان ابراهیم (ع)، شایسته ترین افراد در انتساب به او:
انّ اولی الناس بإبرٰهیم للذین اتّبعوه.... آل عمران (۳) ۶۸
۲۹۷) پیروان ابراهیم (ع)، دارای بهترین دین و آیین، به شرط اخلاص و نیکوکاری:
و من احسن دینا ممّن اسلم وجهه للّٰه و هو محسن و اتّبع ملّة ابرٰهیم حنیفا.... نساء (۴) ۱۲۵
۲۹۸) پیامبراکرم (ص)، از پیروان دین ابراهیم (ع):
قل انّنی هدٰینی ربّی الیٰ صرٰط مستقیم دینا قیما ملّة ابرٰهیم حنیفا.... انعام (۶) ۱۶۱
۲۹۹) یوسف (ع)، از پیروان دین توحیدی ابراهیم (ع):
و اتّبعت ملّة ءاباءی ابرٰهیم.... یوسف (۱۲) ۳۸

ابراهیم (ع) دارای حالت تضرّع در دعا به درگاه ربوبی:
وإذ قال إبرٰهیم ربّ اجعل هٰذا البلد ءامنا واجنبنی وبنیّ أن نّعبد الأصنام ربّ إنّهنّ أضللن کثیرا مّن النّاس فمن تبعنی فإنّه منّی ومن عصانی فإنّک غفور رّحیم رّبّنآ إنّی أسکنت من ذرّیّتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرّم ربّنا لیقیموا الصّلوٰة فاجعل أفدة مّن النّاس تهوی إلیهم وارزقهم مّن الثّمرٰت لعلّهم یشکرون ربّنآ إنّک تعلم ما نخفی وما نعلن وما یخفیٰ علی اللّه من شیء فی الأرض
ص: ۱۰۹
ولا فی السّمآء. [۱] ابراهیم (۱۴) ۳۵ -۳۸

---------------
[۱]: ۱) برداشت فوق از تکرار کلمۀ �ربّ� و �ربّنا� استفاده شده است. (روح المعانی، ذیل آیه).

اوصاف دین ابراهیم (ع)
اشاره
۱. آسانی
۴۰۶) دین ابراهیم (ع)، شامل احکام آسان:
... ما جعل علیکم فی الدین من حرج ملّة ابیکم ابرٰهیم.... حج (۲۲) ۷۸
۲. برتری
۴۰۷) پیروان دین ابراهیم (ع)، دارای بهترین آیین:
ومن أحسن دینا مّمّن أسلم وجهه للّه وهو محسن واتّبع ملّة إبرٰهیم حنیفا.... نساء (۴) ۱۲۵
ص: ۱۱۸
۳. برگزیدگی
۴۰۸) دین ابراهیم (ع)، برگزیدۀ خداوند:
و وصّیٰ بها ابرٰهیم بنیه و یعقوب یٰبنیّ انّ اللّٰه اصطفیٰ لکم الدین فلاتموتنّ الّا و انتم مسلمون [۱] . بقرة (۲) ۱۳۲
۴. توحیدی
۴۰۹) دین ابراهیم (ع)، استوار بر توحید و خداپرستی:
و اتّبعت ملّة ءاباءی ابرٰهیم و اسحٰق و یعقوب ما کان لنا ان نشرک باللّٰه من شیء.... یوسف (۱۲) ۳۸
۵. حنیفیّت
۴۱۰) دین ابراهیم (ع)، صراط مستقیم الهی:
قل إنَّنی هدٰنی ربّی إلیٰ صرٰط مّستقیم دینا قیما مّلّة إبرٰهیم حنیفا و ما کان من المشرکین. [۲] انعام (۶) ۱۶۱
۴۱۱) ابراهیم (ع)، دارای دین و آیینی مستقیم و مصون از گمراهی:
... قل بل ملّة إبرٰهیم حنیفا وما کان من المشرکین. بقره (۲) ۱۳۵
قل صدق اللّه فاتّبعوا ملّة إبرٰهیم حنیفا وما کان من المشرکین. آل عمران (۳) ۹۵
ومن أحسن دینا مّمّن أسلم وجهه للّه وهو محسن واتّبع ملّة إبرٰهیم حنیفا.... نساء (۴) ۱۲۵
ثمّ أوحینآ إلیک أن اتّبع ملّة إبرٰهیم حنیفا وما کان من المشرکین. نحل (۱۶) ۱۲۳
۶. عقلانیّت
۴۱۲) آیین ابراهیم (ع) آیینی مترتّب بر خردمندی:
ومن یرغب عن مّلّة إبرٰهیم إلّامن سفه نفسه ولقد اصطفینٰه فی الدّنیا وإنَّه فی الأخرة لمن الصَّٰلحین. بقره (۲) ۱۳۰
۷. محوریّت
۴۱۳) دین ابراهیم (ع) اساس و محور تمام ادیان الهی پس از حضرت:
ومن یرغب عن مّلّة إبرٰهیم إلّامن سفه نفسه و... إذ قال له ربّه أسلم قال أسلمت لربّ العٰلمین و وصّیٰ بها إبرٰهیم بنیه ویعقوب یٰبنیّ إنّ اللّه اصطفیٰ لکم الدّین فلاتموتنّ إلّاوأنتم مّسلمون. بقره (۲) ۱۳۰ -۱۳۲
ومن أحسن دینا مّمّن أسلم وجهه للّه وهو محسن واتّبع ملّة إبرٰهیم حنیفا واتّخذ اللّه إبرٰهیم خلیلا. نساء (۴) ۱۲۵

---------------
[۱]: ۱) �اصطفا� از �صفو� و به معنای گزینش و انتخاب خالص و کامل است. (مفردات راغب)

[۲]: ۲) �حنیف� یعنی گراینده به طریق مستقیم. اگر �حنیف�، حال برای �ملّة� باشد، برداشت، قابل استفاده است. (مفردات راغب)

تسلیم محض خدا بودن ابراهیم (ع)، مایۀ سرافرازی او در دنیا:
و من یرغب عن ملّة ابرٰهیم... و لقد اصطفینٰه فی الدنیا... اذ قال له ربّه اسلم قال اسلمت لرب العٰلمین [۱] . بقرة (۲) ۱۳۰ و ۱۳۱
---------------
[۱]: ۱) برداشت فوق بر این اساس است که �اذ� تعلیل برای جملۀ �اصطفینا� و ما بعد آن باشد.

ابراهیم (ع)، صاحب بصیرت و فهم:
و اذکر عبٰدنا ابرٰهیم... اولی الایدی والابصٰر [۱] . ص (۳۸) ۴۵
ابراهیم (ع)، برخوردار از قدرت و بینش خدادادی در عبادت:
و اذکر عبٰدنا ابرٰهیم... اولی الایدی والابصٰر [۲] . ص (۳۸) ۴۵
---------------
[۱]: ۱) �ابصار�، جمع �بصر� و کنایه از بصیرت است.
[۲]: ۲) طبق روایت، �اولی الایدی و الابصٰر� به معنای قدرت و بصیرت در عبادت است. (تفسیر قمی؛ نورالثقلین، ذیل آیه)

علم شهودی ابراهیم (ع) به ملکوت آسمان‌ها و زمین:
و کذٰلک نری ابرٰهیم ملکوت السمٰوٰت و الأرض.... [۴] انعام (۶) ۷۵
---------------
[۴]: ۴) مقصود از ارایه ملکوت، علم شهودی است. (المیزان، ذیل آیه)

نشان دادن حقایق آسمان و زمین به ابراهیم (ع)، سبب پیدایش یقین برای او:
و کذٰلک نری ابرٰهیم ملکوت السمٰوٰت و الارض و لیکون من الموقنین [۲] . انعام (۶) ۷۵
---------------
[۲]: ۲) این معنا بر اساس روایتی از امام باقر (ع) است. (مجمع البیان، ذیل آیه)

بت شکنی ابراهیم (ع) با قدرت تمام پس از ورود به بت خانه:
و إنّ من شیعته لإبرٰهیم فراغ إلیٰ ءالهتهم فقال ألا تأکلون فراغ علیهم ضربا بالیمین. صافات (۳۷) ۸۳ و ۹۱ و ۹۳

سکونت ابراهیم (ع) در محلّی نزدیک شهر قوم لوط در زمان عذاب شدن آنان:
ولمّا جاءت رسلنا إبرٰهیم بالبشریٰ قالوا إنّا مهلکوا أهل هٰذه القریة إنّ أهلها کانوا ظٰلمین [۱] . عنکبوت (۲۹) ۳۱

---------------
[۱]: ۱) اسم اشاره �هذه� که دال بر نزدیکی مشارٌالیه است از نکتۀ پیشین حکایت دارد.

وصایای ابراهیم (ع)
۶۶۳) سفارش ابراهیم (ع) به قوم خود برای درخواست روزی از پیشگاه خداوند و عبادت و شکر به درگاه او:
وإبرٰهیم إذ قال لقومه اعبدوا اللّه و اتّقوه...... فابتغوا عند اللّه الرّزق واعبدوه واشکروا له إلیه ترجعون. عنکبوت (۲۹) ۱۶ و ۱۷
۶۶۴) تسلیم خدا بودن تا پایان عمر، از سفارش‌های ابراهیم (ع) به فرزندان خویش:
و وصّیٰ بها ابرٰهیم بنیه و یعقوب یٰبنیّ انّ اللّٰه اصطفیٰ لکم الدین فلاتموتنّ الّا و انتم مسلمون. بقرة (۲) ۱۳۲

فلسفۀ هجرت ابراهیم (ع)
۶۷۳) هجرت ابراهیم (ع) از محیط شرک، جهت حراست از عقیدۀ توحیدی خویش:
قال أراغب أنت عن ءالهتی یٰإبرٰهیم لئن لّم تنته لأرجمنّک واهجرنی ملیًّا وأعتزلکم وما تدعون من دون اللّه وأدعوا ربّی عسیٰ ألّا أکون بدعآء ربّی شقیًّا.
مریم (۱۹) ۴۶ و ۴۸
۶۷۴) نامساعد بودن محیط شرک برای انجام رسالت ابراهیم (ع)، فلسفۀ هجرت وی:
وإبرٰهیم إذ قال لقومه اعبدوا اللّه... فما کان جواب قومه إلّاأن قالوا اقتلوه أو حرّقوه فأنجیٰه اللّه من النّار إنّ فی ذٰلک لأیٰت لّقوم یؤمنون فامن له لوط وقال إنّی مهاجر إلیٰ ربّی إنّه هو العزیز الحکیم. عنکبوت (۲۹) ۱۶ و ۲۴ و ۲۶
۶۷۵) مصون ماندن از اذیّت و توطئه‌های مشرکان، فلسفۀ هجرت ابراهیم (ع):
قالوا ابنوا له بنیٰنا فألقوه فی الجحیم فأرادوا به کیدا فجعلنٰهم الأسفلین وقال إنّی ذاهب إلیٰ ربّی سیهدین. [۱] صافات (۳۷) ۹۷ -۹۹
۶۷۶) راه یابی به مقصد و خیر و صلاح افزون تر در پرتو عنایت خداوند، فلسفۀ هجرت ابراهیم (ع):
و انّ من شیعته لابرٰهیم وقال إنّی ذاهب إلیٰ ربّی سیهدین. صافات (۳۷) ۸۳ و ۹۹
---------------
[۱]: ۱) برخی از مفسّران بر این عقیده اند که اعلام هجرت از سوی ابراهیم (ع) برای صرف نظر کردن مشرکان از تعقیب و اذیّت او بوده است. (التحریروالتنویر، ذیل آیه)