شأن نزول
(آيه 28) جمعى از ثروتمندان مستكبر واشراف از خود راضى عرب به حضور پيامبر(صلى الله عليه وآله)رسيدند، ودر حالى كه اشاره به مردان با ايمانى همچون سلمان، ابوذر، صهيب، وخباب ومانند آنها مى كردند، گفتند: اى محمّد! اگر تو در صدر مجلس بنشينى، واين گونه افراد را از خود دور سازى (وخلاصه مجلس تو مجلسى درخور اشراف وشخصيتها! بشود) ما نزد تو خواهيم آمد; ولى چه كنيم كه با وجود اين گروه جاى ما نيست!
در اين هنگام آيه نازل شد وبه پيامبر(صلى الله عليه وآله)دستور داد كه هرگز تسليم اين سخنان فريبنده توخالى نشود وهمواره باافراد باايمان وپاكدلى چون سلمانهاوابوذرها باشد.
به آنان فرمود: حمد خدا را كه نمردم تا اين كه او چنين دستورى به من داد كه با امثال شما باشم، «آرى! زندگى با شما، ومرگ هم با شما خوش است»!
  تفسير: پاكدلان پابرهنه!
از جمله درسهايى كه داستان اصحاب كهف به ما آموخت اين بود كه معيار ارزش انسانها پست ومقام ظاهرى وثروتشان نيست. اين آيه در حقيقت همين مسأله مهم را تعقيب مى كند وبه پيامبر(صلى الله عليه وآله)چنين دستور مى دهد: «با كسانى باش كه پروردگار خودرا صبح وعصر مى خوانند وتنها رضاى اورا مى طلبند»(وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدوةِ وَالْعَشِىِّ يُريدُونَوَجْهَهُ).
سپس به عنوان تأكيد ادامه مى دهد: «وهرگز به خاطر زيورهاى دنيا، چشمان خود را از آنها بر مگير!» (وَلا تَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ تُريدُ زينَةَ الْحَيوةِ الدُّنْيا).
باز براى تأكيد افزونتر اضافه مى كند: «واز كسانى كه قلبشان را از ياد خود غافل ساختيم اطاعت مكن» (وَلا تُطِعْ مَنْ اَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا).
«همانها كه از هواى نفس پيروى كردند» (وَاتَّبَعَ هَويهُ).
«و(همانها كه همه) كارهايشان افراطى است» وخارج از رويّه وتوأم با اسرافكارى (وَكانَ اَمْرُهُ فُرُطًا). از آنجا كه طبع آدمى در لذتهاى مادى هميشه رو به افزون طلبى است، در همه شاخه هاى هوى وهوس، دائماً رو به افراط گام برمى دارد تا خود را هلاك ونابود سازد.
(آيه 29) اهميت موضوع فوق به قدرى است كه قرآن در اين آيه با صراحت به پيامبر(صلى الله عليه وآله)چنين مى گويد: «بگو: (اين برنامه من است و) اين حقيقتى است از سوى پروردگارتان، پس هر كس مى خواهد ايمان بياورد (واين حقيقت را پذيرا شود) وهركس مى خواهد كافر گردد» (وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ).
اما بدانيد اين ظالمان دنياپرست كه با زندگى مرفه وپرزرق وبرق وزينتهايشان لبخند تمسخر به لباس پشمينه سلمانها وبوذرها مى زنند عاقبت شوم وتاريكى دارند چرا كه: «ما براى اين ستمگران آتشى فراهم كرده ايم كه سراپرده اش آنها را از هر سو احاطه كرده است») (اِنّا اَعْتَدْنا لِلظّالِمينَ نارًا اَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها).
آرى! آنها دراين زندگى دنيا هرگاه تشنه مى شدند صدا مى زدند،وخدمتكاران انواع نوشابه ها را در برابرشان حاضر مى كردند «ولى در جهنم هنگامى كه تقاضاى آب مى كنند آبى براى آنها مى آورند همچون فلز گداخته! كه (اگر نزديك صورت شود) صورتها را بريان مى كند»! (وَاِنْ يَسْتَغيثُوا يُغاثُوا بِماء كَالْمُهْلِ يَشْوِى الْوُجُوهَ).
 
«چه بد نوشيدنى است»؟! (بِئْسَ الشَّرابُ)!
«و(دوزخ چه بد جايگاه ومحل اجتماعى است»؟! (وَساءَتْ مُرْتَفَقًا).
در اينجا در سراپرده هايشان انواع مشروبات وجود دارد، همين كه ساقى را صدا مى كنند جامهايى از شرابهاى رنگارنگ پيش روى آنها حاضر مى نمايند، در دوزخ نيز ساقى وآورنده نوشيدنى دارند، اما چه آبى؟ آبى همچون فلز گداخته! آبى به داغى اشك سوزان يتيمان وآه آتشين مستمندان! آرى هر چه آنجاست تجسمى از است از آنچه اينجاست! (پناه بر خدا).
(آيه 30) واز آنجا كه روش قرآن يك روش آموزنده تطبيقى است پس از بيان اوصاف وكيفر دنياپرستان خودخواه، به بيان حال مؤمنان راستين وپاداشهاى فوق العاده ارزنده آنها مى پردازد نخست: بصورت مختصر مى گويد: «آنها كه ايمان آوردند وعمل صالح انجام دادند، ما پاداش نيكوكاران را ضايع نخواهيم كرد» كم باشد يا زياد، كلى باشد يا جزيى، از هر كس، در هر سن وسال، ودر هر شرايط (اِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ اِنّا لا نُضيعُ اَجْرَ مَنْ اَحْسَنَ عَمَلاً).
(آيه 31) سپس پاداشهاى آنها را شرح داده، مى فرمايد: «آنان كسانى هستند كه بهشتهاى جاويدان از آنِ آنهاست» (اُولئِكَ لَهُمْ جَنّاتُ عَدْن).
باغهايى از بهشت «كه نهرها از زير درختان وقصرهايش جارى است» (تَجْرى مِنْ تَحْتِهِمُ الاَْنْهارُ).
«آنها در آنجا با دستبندهايى از طلا آراسته اند» (يُحَلَّوْنَ فيها مِنْ اَساوِرَ مِنْ ذَهَب).
«ولباسهايى فاخر به رنگ سبز از حرير نازك و ضخيم در بر مى كنند» (وَيَلْبَسُونَ ثِيابًا خُضْرًا مِنْ سُنْدُس وَاِسْتَبْرَق).
«در حالى كه بر تختها تكيه كرده اند» (مُتَّكِئينَ فيها عَلَى الاَْرائِكِ).
«چه پاداش خوبى است»؟ (نِعْمَ الثَّوابُ).
«وچه جمع نيكويى از دوستان» (وَحَسُنَتْ مُرْتَفَقًا).
  ترسيمى از موضع مستكبران در برابر مستضعفان
(آيه 32) در آيات گذشته ديديم كه چگونه دنياپرستان سعى دارند در همه چيز از آن مردان حق كه تهى دستند فاصله بگيرند، وسرانجام كارشان را در جهان ديگر نيز خوانديم.
در اينجا با اشاره به سرگذشت دو دوست يا دو برادر كه هركدام الگويى براى يكى ازاين دو گروه بوده اند طرز تفكر وگفتار وكردار وموضع اين دو گروه را مشخص مى كند.
نخست مى گويد: اى پيامبر! «براى آنها مثالى بزن: آن دو مرد، كه براى يكى از آنان دو باغ از انواع انگورها قرار داديم، وگِرداگِرد آن دو (باغ) را با درختان نخل پوشانديم ودر ميانشان زراعت پربركتى قرار داديم» (وَاضْرِبْ لَهُمْ مَثَلاً رَجُلَيْنِ جَعَلْنا لاَِحَدِهِما جَنَّتَيْنِ مِنْ اَعْناب وَحَفَفْناهُما بِنَخْل وَجَعَلْنا بَيْنَهُما زَرْعًا).
(آيه 33) «هر دو باغ ميوه آورده بود (ميوه هاى فراوان) وچيزى فروگذار نكرده بود» (كِلْتَا الْجَنَّتَيْنِ آتَتْ اُكُلَها وَلَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَيْئًا).
از همه مهمتر آب كه مايه حيات همه چيز مخصوصاً باغ وزراعت است، به حد كافى در دسترس آنها بود چرا كه: «ميان آن دو (باغ) نهر بزرگى جارى ساخته بوديم» (وَفَجَّرْنا خِلالَهُما نَهَراً).
(آيه 34) به اين ترتيب «صاحب اين باغ درآمدِ فراوانى داشت» (وَكانَ لَهُ ثَمَرٌ).
ولى از آنجا كه انسان كم ظرفيت وفاقد شخصيت هنگامى كه همه چيز بر وفق مراد او بشود غرور او را مى گيرد، وطغيان وسركشى آغاز مى كند كه نخستين مرحله اش مرحله برترى جويى واستكبار بر ديگران است «به همين جهت (صاحب اين دو باغ) به دوستش ـدر حالى كه با او گفتگو مى كردـ چنين گفت: من از نظر ثروت از تو برتر، واز نظر نفرات نيرومندترم» (فَقالَ لِصاحِبِه وَهُوَ يُحاوِرُهُ اَنَا اَكْثَرُ مِنْكَ مالاً وَاَعَزُّ نَفَرًا).
(آيه 35) كم كم اين افكار ـهمان گونه كه معمولى استـ در او اوج گرفت، وبه جايى رسيد كه دنيا را جاودان و مال وثروت و حشمتش را ابدى پنداشت: «ودر حالى كه نسبت به خود ستمكار بود در باغ خويش گام نهاد، و(نگاهى به درختان سرسبز كه شاخه هايش از سنگينى ميوه خم شده بود، وخوشه هاى پردانه اى كه به هر طرف مايل گشته بود انداخت وبه زمزمه نهرى كه مى غريد وپيش مى رفت ودرختان را مشروب مى كرد گوش فرا داد، واز روى غفلت وبى خبرى) گفت: من گمان نمى كنم هرگز اين باغ نابود شود» (وَدَخَلَ جَنَّتَهُ وَهُوَ ظالِمٌ لِنَفْسِه قالَ ما اَظُنُّ اَنْ تَبيدَ هذِه اَبَدًا).
(آيه 36) بازهم از اين فراتر رفت، واز آنجا كه جاودانى بودن اين جهان با قيام رستاخيز تضاد دارد به فكر انكار قيامت افتاد وگفت: «وباور نمى كنم قيامت برپا گردد» (وَما اَظُنُّ السّاعَةَ قائِمَةً).
اينها سخنانى است كه گروهى براى دلخوش كردن خود به هم بافته اند.
سپس اضافه كرد: گيرم كه قيامتى در كار باشد، من با اين همه شخصيت ومقام «اگر به سراغ پروردگارم بازگردانده شوم (وقيامتى در كار باشد) جايگاهى بهتر از اينجا خواهم يافت» (وَلَئِنْ رُدِدْتُ اِلى رَبّى لاََجِدَنَّ خَيْرًا مِنْها مُنْقَلَبًا).
او در اين خيالات خام غوطهور بود وهر زمان سخنان نامربوط تازه اى بر نامربوطهاى گذشته مى افزود كه رفيق با ايمانش به سخن درآمد وگفتنيها را كه در آيات بعد مى خوانيم گفت.
 
  اين هم پاسخ مستضعفان!
(آيه 37) در اينجا ردّ بافته هاى بى اساس آن ثروتمند مغرور واز خود راضى را از زبان دوست مؤمنش مى شنويم: او كه تا آن موقع دم فرو بسته بود وبه سخنان اين مرد سبك مغز گوش فرا مى داد تا هرچه در درون دارد برون ريزد، سپس يكجا پاسخ دهد، وارد گفتگو شد چنانكه آيه مى گويد: «دوستِ (با ايمان) وى ـدر حالى كه با او گفتگو مى كردـ گفت: آيابه خدايى كه تو را از خاك، وسپس از نطفه آفريد، وپس از آن تو را مرد كاملىقرار داد، كافر شدى» (قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَهُوَ يُحاوِرُهُ اَكَفَرْتَ بِالَّذى خَلَقَكَ مِنْ تُراب ثُمَّ مِنْ نُطْفَة ثُمَّ سَوّيكَ رَجُلاً).
(آيه 38) سپس اين مرد با ايمان براى درهم شكستن كفر وغرور او گفت: «ولى من كسى هستم كه الله پروردگار من است» (لكِنَّا هُوَ اللهُ رَبّى).
«ومن هيچ كس را شريك پروردگارم قرار نمى دهم» (وَلا اُشْرِكُ بِرَبّى اَحَدًا).
(آيه 39) بعد از اشاره به مسأله توحيد وشرك كه مهمترين مسأله سرنوشت ساز است، مجدداً او را مورد سرزنش قرار داده، مى گويد: «چرا هنگامى كه وارد باغت شدى نگفتى اين نعمتى است كه خدا خواسته است» چرا همه اينها را از ناحيه خدا ندانستى وشكر نعمت او را بجا نياوردى؟! (وَلَوْلا اِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَكَ قُلْتَ ماشاءَاللهُ).
چرا نگفتى «هيچ قوت (ونيرويى) جز از ناحيه خدا نيست» (لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللهِ).
اينها امكانات ووسائلى است كه خدا در اختيار تو قرار داده، تو از خود هيچ ندارى وبدون او هيچ هستى!
سپس اضافه كرد: «اگر مى بينى من از نظر مال وفرزند از تو كمترم» مطلب مهمّى نيست (اِنْ تَرَنِ اَنَا اَقَلَّ مِنْكَ مالاً وَوَلَدًا).
(آيه 40) «شايد پروردگارم بهتر از باغ تو، به من بدهد» (فَعَسى رَبّى اَنْ يُؤْتِيَنِ خَيْرًا مِنْ جَنَّتِكَ).
نه تنها بهتر از آن چه تو دارى به من بدهد بلكه: «ومجازات حساب شده اى (صاعقه) از آسمان بر باغ تو فرو فرستد، به گونه اى كه آن را به زمين بى گياه لغزنده اى مبدّل كند» (وَيُرْسِلَ عَلَيْها حُسْبانًا مِنَ السَّماءِ فَتُصْبِحَ صَعيدًا زَلَقًا).
(آيه 41) يا به زمين فرمان دهد تكانى بخورد «واين چشمه ونهر جوشان در اعماق آن فرو برود، آن چنان كه هرگز قدرت جستجوى آن را نداشته باشى» (اَوْ يُصْبِحَ ماؤُها غَوْرًا فَلَنْ تَسْتَطيعَ لَهُ طَلَبًا).
در واقع آن مرد با ايمان وموحّد رفيق مغرور خود را هشدار داد كه بر اين نعمتها دل نبندد چرا كه هيچ كدام قابل اعتماد نيست.
 
  و اين هم پايان كارشان
(آيه 42) سرانجام گفتگوى اين دو نفر پايان گرفت بى آنكه مرد موحد توانسته باشد در اعماق جان آن ثروتمند مغرور وبى ايمان نفوذ كند، وبا همين روحيه وطرز فكر به خانه خود بازگشت; غافل از اين كه فرمان الهى دائر به نابودى باغها وزراعتهاى سرسبزش صادر شده است، وبايد كيفر غرور وشرك خود را در همين جهان ببيند وسرنوشتش درس عبرتى براى ديگران شود.
عذاب الهى نازل شد، به صورت صاعقه اى مرگبار، ويا توفانى كوبنده ووحشتناك، ويا زلزله اى ويرانگر وهول انگيز، هر چه بود در لحظاتى كوتاه اين باغهاى پرطراوت، ودرختان سر به فلك كشيده، وزراعت به ثمر نشسته را درهم كوبيد وويران كرد وعذاب الهى به فرمان خدا از هر سو محصولات آن مرد را احاطه كرد «وتمام ميوه هاى آن نابود شد» (وَاُحيطَ بِثَمَرِه).
صبحگاهان كه صاحب باغ به منظور سركشى وبهره گيرى از محصولات باغ به سوى آن حركت كرد، همين كه نزديك شد با منظره وحشتناكى روبرو گشت،آب دردهانش خشكيد، وآنچه از كبر و غرور بر دل ومغز او سنگينى مى كرديكباره فرو ريخت!
گويى از يك خواب عميق وطولانى بيدار شده است: «او مرتباً دستها را به هم مى ماليد ودر فكر هزينه هاى سنگينى بود كه (در يك عمر از هر طرف فراهم نموده و) در آن خرج كرده بود، در حالى كه همه بر باد رفته وبر پايه ها فرو ريخته بود» (فَاَصْبَحَ يُقَلِّبُ كَفَّيْهِ عَلى ما اَنْفَقَ فيها وَهِىَ خاوِيَةٌ عَلى عُرُوشِها).
درست در اين هنگام بود كه از گفته ها وانديشه هاى پوچ وباطل خود پشيمان گشت «ومى گفت: اى كاش احدى را شريك پروردگارم نمى دانستم» واى كاش هرگز راه شرك را نمى پوييدم (وَيَقُولُ يا لَيْتَنى لَمْ اُشْرِكْ بِرَبّى اَحَدًا).
(آيه 43) اسف انگيزتر اين كه او در برابر اين همه مصيبت وبلا، تنهاى تنها بود «كسانى را جز خدا نداشت كه او را (در برابر اين بلاى عظيم وخسارت بزرگ) يارى دهند» (وَلَمْ تَكُنْ لَهُ فِئَةٌ يَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللهِ) ودوستانى كه به عشق بهره گيرى مادى دور او جمع شده بودند همگى او را رها كردند.
واز آنجا كه تمام سرمايه او همين بود چيز ديگرى نداشت كه به جاى آن بنشاند، «ونمى توانست از خويشتن يارى گيرد» (وَما كانَ مُنْتَصِرًا).
ولى هر چه بود دير شده بود، واين گونه بيدارى اضطرارى كه به هنگام نزول بلاهاى سنگين، حتى براى فرعونها ونمرودها پيدا مى شود، بى ارزش است، وبه همين دليل نتيجه اى به حال او نداشت.
(آيه 44) «ودر اين هنگام (بود كه اين حقيقت بار ديگر به ثبوت پيوست كه) ولايت وسرپرستى وقدرت از آنِ خداست خداوندى كه عين حق است» (هُنالِكَ الْوَلايَةُ لِلّهِ الْحَقِّ).
آرى! در اينجا كاملا روشن گشت كه همه نعمتها از اوست وهر چه اراده او باشد همان مى شود، وجز به اتكاء لطف او كارى ساخته نيست.
آرى! «اوست كه برترين ثواب وبهترين عاقبت را (براى مطيعان) دارد» (هُوَ خَيْرٌ ثَوابًاوَخَيْرٌ عُقْبًا).
پس اگر انسان مى خواهد به كسى دل ببندد وبر چيزى تكيه كند واميد به پاداش كسى داشته باشد چه بهتر كه تكيه گاهش خدا ودلبستگى، واميدش به لطف واحسان پروردگار باشد.