سورة الفلق (113)

 قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ (۱) مِن شَرِّ مَا خَلَقَ (2) وَمِن شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ (3) وَمِن شَرِّ النَّفَّاثَاتِ فِي الْعُقَدِ (4) وَمِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ (5)

كلمه «فلق» مثل «فجر» به معناى شكافتن است، شكافتن سياهى شب يا سپيده صبح: <<فالق الاصباح>><1145>؛ شكافتن دانه درون خاك. <<فالق الحبّ و النَّوى‏>><1146>
مراد از «غاسق» آغاز شب است كه تاريكى را به همراه مى‏آورد. چنانكه در آيه‏اى ديگر مى‏فرمايد: <<اقم الصلوة لدلوك الشمس الى غسق الليل>><1147>
شايد مراد از «غاسق» هر موجود ظلمت آور باشد كه تاريكى‏هاى معنوى را به همراه خود مى‏آورد و گسترش مى‏دهد.
از آنجا كه افراد شرور، براى حمله و هجوم و يا توطئه چينى از تاريكى شب استفاده مى‏كنند، لذا به خدا پناه مى‏بريم از شرورى كه در شب واقع مى‏شود.
«نفّاثات» از «نَفث» به معناى دميدن و «عُقَد» جمع «عَقْد» به معناى گره است.
در هر چيزى احتمال بروز شرّ وجود دارد، حتى كمالاتى مثل علم و احسان، شجاعت و عبادت نيز آفاتى دارند. آفت علم، غرور؛ آفت احسان، منّت گذاردن؛ آفت عبادت، عُجب و آفت شجاعت، ظلم و تهوّر است.
در آسيب پذيرى سه اصل وجود دارد آمادگى هجوم از سوى دشمن فرصت‏هاى مناسب براى هجوم نظير تاريكى‏ها وجود حفره‏ها و نقطه ضعف‏ها آرى دشمن به دنبال تاريكى‏ها و حفره‏ها و نقاط ضعف است.
تبليغات سوء، جوسازى‏ها، سخن چينى‏ها، جاسوسى‏ها و شايعه‏پراكنى‏ها، نمونه هايى از <<نفّاثات فى العقد>> است، يعنى مى‏دمند تا محكمات را سست كنند. چنانكه كسانى با وسوسه و شك ميان همسران فتنه گرى مى‏كنند <<ما يفرّقون بين المرء و زوجه>><1148>
با اينكه هرچه خدا آفريده، خير است: <<الّذى احسن كلّ شى‏ء خلقه>><1149> لكن هر چيزى اگر در مسير صحيح خود قرار نگيرد، شرّ مى‏شود. چنانكه آهن خير است ولى اگر چاقو شد، امكانِ سوء استفاده از آن وجود دارد. <<مِن شر ما خلق>>
<<شرّ ما خلق>> يعنى شرّ از سوى مخلوقات است، نه از سوى خالق و نه ناشى از خلقت.
پناه بردن به خدا از خطرات، تنها با گفتن «اَعوذ» حاصل نمى‏شود، بلكه علاوه بر گفتن، عمل نيز لازم است. چنانكه اهل بيت پيامبرعليهم السلام وقتى مسكين و يتيم و اسير را اطعام كردند، گفتند: <<انّا نخاف من ربّنا يوماً عبوساً قمطريرا>><1150> ما از روز قيامت‏ترسيم كه اطعام كرديم. قرآن مى‏فرمايد: <<فوقاهم اللّه شرّ ذلك اليوم>><1151> خداوند نيز آنان را از شرّ آن روز نجات داد. پس گفتن <<انّا نخاف>> به تنهايى كارساز نيست، بلكه بايد همراه با عمل باشد.
زشت صورتى نزد رسول خدا از زشتى چهره خود شكايت كرد كه جبرئيل نازل و سلام خداوند را به آن مرد زشت رساند و گفت كه خدا مى‏فرمايد: <<اما ترضى ان احشرت على جمال جبرييل>> آيا دوست دارى كه در قيامت تو به زيبايى جبرئيل باشى؟مرد شادمان شد و تصميم گرفت تمام عبادات و مستحبّات را انجام دهد.<1152>
شرّ مطلق وجود ندارد و خداوند نيافريده است، بلكه چه بسيار امورى كه از يك زاويه، شرّ ديده مى‏شوند و زاويه‏اى ديگر خير. چنانكه مولوى مى‏گويد:
زهر مار، آن مار را باشد حيات
ليك آن، آدمى را شد ممات
پس بَد مطلق نباشد در جهان
بَد به نسبت باشد، اين را هم بدان
بعضى از سختى‏ها و فشارها، شرّ نيست، بلكه رمز تكامل است. مولوى مى‏گويد:
گندمى را زير خاك انداختند
پس ز خاكش خوشه‏ها برساختند
بار ديگر كوفتندش ز آسيا
قيمتش افزون و نان شد جان فزا
باز نان را زير دندان كوفتند
گشت عقل و جان و فهم سودمند
باز آن جان، چون كه محو عشق گشت
يُعجب الزّراع آمد بعد كشت
قرآن سفارش مى‏كند كه با همسرانتان خوب رفتار كنيد و اگر نسبت به آنان كراهت داريد، چه بسا در كنار آن الطافى نهفته باشد. <<و عاشروهنّ بالمعروف فان كرهتموهنّ فعسى ان تكرهوا شيئاً و يجعل اللّه فيه خيراً كثيراً>><1153> چنانكه گاهى زن زيبا نيست، ولى مادر
زندانى بزرگ و برجسته مى‏شود.
بسيار از تلخى‏ها، استعدادهاى ما را شكوفا مى‏كند، حالت صبر و مقاومت را در ما رشد مى‏دهد و دل انسان را خاضع و خاشع مى‏سازد. <<لعلّهم يتضرّعون>><1154>
شب براى مردان خدا، زمان بندگى و عبادت است: <<يتلون آيات اللّه آناء الليل>><1155> ولى براى نامردمان، زمان توطئه و تهديد و هجوم است. <<من شرّ غاسق>>
سخن و يا حركتى كه روابط و دوستى‏هاى محكم را متزلزل كند، نفّاثات است و بايد از آن به خدا پناه برد.
پناه بردن انسان به خدا، مستلزم پناه دادن خداوند است وگرنه فرمان پناه بردن لغو بود.
در ميان تمام شرور نام سه شرّ در اين سوره آمده است:
- شرور پنهان و در تاريكى‏ها. <<من شرّ غاسق اذا وقب>>
- شرور زبان‏هاى ناپاك. <<من شرّ النفّاثات فى العقد>>
- شرور حسادت‏ها و رقابت‏هاى منفى. <<و من شرّ حاسد اذا حسد>>
برخى زنان به خاطر زيبايى و لطافت در گفتار، مى‏توانند مردان را در تصميمات خود سست كنند و مصداق نفّاثات باشند.
يكى از مصاديق نفّاثات، سحر و جادو است و لذا آموزش و عمل آن حرام است.
با اينكه <<شر ما خلق>> شامل تمام شرور مى‏شود، ولى نام سه شرّ را به خاطر اهميّتى كه دارد، جداگانه آورده است. <<غاسق اذا وقب - النفّاثات فى العقد - حاسد اذا حسد>>
پناه بردن در هر حال لازم است، خواه آنجا كه خطر باشد: <<شرّ ما خلق>> خواه دريافت كمال باشد: <<فاذا قرأت القرآن فاستعذ باللّه من الشيطان الرجيم>><1156> هرگاه قرآن تلاوت مى‏كنى از شرّ شيطان به خداوند پناه ببر.
در سوره فلق، در برابر سه شرّ بيرونى، به يك صفتِ الهى پناه مى‏بريم. (از شرّ غاسق و نفّاثات و حاسد، به صفتِ <<ربّ الفلق>> پناه برديم.) اما در سوره ناس به عكس است. در برابر يك خطر درونى، به سه صفت الهى پناهنده مى‏شويم. (از شرّ وسوسه قلب، به صفاتِ <<ربّ
نّاس>>، <<ملك النّاس>> و <<اله النّاس>> پناه مى‏بريم.)
بحثى درباره حسادت
تلاش براى بدست آوردن كمالات غبطه و ارزش است، ولى تلاش براى نابود كردن كمالات ديگران حسادت است. حسادت نشانه كم ظرفيّتى و تنگ نظرى است. اولين قتلى كه در زمين واقع شد به خاطر حسادت ميان فرزندان آدم بود و اولين گناهى كه در آسمان واقع شد، حسادت ابليس به آدم بود. در حديث مى‏خوانيم: حسادت ايمان را مى‏خورد آن گونه كه آتش هيزم را.<1157>
آنچه بر سر اهل بيت پيامبرعليهم السلام آمد كه آنان را كنار زدند، ناشى از حسادت بود و قرآن در آيه 54 سوره نساء مى‏فرمايد: چرا به خاطر الطاف و تفضّل خداوند، بر افراد لايق حسادت مى‏ورزند، مگر نمى‏دانند ما به آل ابراهيم كتاب و حكمت و ملك عظيم داديم.
حسادت در ميان تمام شرور، برجسته‏ترين شرّ است. زيرا حسود نقشه‏ها مى‏كشد و حيله‏ها مى‏كند و مرتكب انواع شرور مى‏شود تا به هدف برسد.
حضرت على‏عليه السلام مى‏فرمايد: «الحسد داء عياء لايزال الا بهلك الحاسد او بموت المحسود»<1158> حسادت مرض خطرناكى است كه جز با مرگ محسود يا هلاكت حسود از بين نمى‏رود.
حسود در واقع به خدا اعتراض دارد و در برابر اراده و حكمت او جهت مى‏گيرد كه چرا به او عطا كرده و به من نداده است.
حسود هرگز خيرخواهى و نصيحت نمى‏كند و به خاطر خوى حسادت، از خير خودش به ديگران جلوگيرى مى‏كند.
قرآن، ريشه بسيارى از گناهان را <<بغياً>> به معناى حسادت دانسته است و امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد: «انّ الكفر اصله الحسد»<1159> ريشه كفر حسادت است. چنانكه در برابر پيامبران مى‏گفتند: <<أبشر يهدوننا>><1160> آيا انسانى مثل ما پيامبر شود و ما را
هدايت كند؟
حسود، اهل تواضع و تشكر نيست و هرگز به كمالات ديگران گواهى نمى‏دهد و قهراً مرتكب گناه كتمان حق مى‏شود.
حسود معمولاً منافق است. حضرت على عليه السلام مى‏فرمايد: «الحاسد يظهر وُدّه فى اقواله و يخفى بُغضه فى افعاله»<1161> در ظاهر اظهار علاقه مى‏كند ولى در باطن كينه و بغض دارد.
منشأ حسادت چيست؟
گاهى تبعيض نابجا ميان افراد، حسادت آنان را بر مى‏انگيزد.
گاهى مردم توجيه نيستند و شرايط را يكسان مى‏پندارند و همينكه يك برترى و امتيازى ديدند حسادت مى‏ورزند. در حالى كه اگر حكمت و دليل تفاوت‏ها را بدانند آرام مى‏شوند.
حسادت در خاندان نبوت نيز پيدا مى‏شود، همان گونه كه در خانه حضرت يعقوب، حسادت فرزندان، آنان را به چاه افكندن برادر وادار كرد.
دامنه حسادت تنها نسبت به نعمت‏هاى مادى نيست، بلكه گاهى نسبت به ايمان افراد حسادت مى‏شود و مى‏خواهند آنان را به كفر برگردانند. <<يردّونكم من بعد ايمانكم كفّاراً حسداً>><1162>
روشن است كه حسادت، آرزوى نابودى نعمت ديگران است، وگرنه درخواست نعمت از خداوند، حسادت نيست. چنانكه سليمان از خداوند حكومتى بى نظير خواست: <<ملكاً لا ينبغى لاحد>><1163> و حضرت على عليه السلام در دعاى كميل از خداوند مى‏خواهد كه نصيب او بيشتر باشد و قربتاو به خداوند نيز بيشتر باشد. «واجعلنى من احسن عبيدك نصيبا عندك و اقربهم منزلة منك...»
براى درمان حسادت بايد اينگونه فكر كرد:
دنيا، كوتاه و كوچك است و غصه براى آن ارزشى ندارد.
ما نيز نعمت‏هايى داريم كه ديگران ندارند.
نعمت‏ها بر اساس حكمت تقسيم شده است، گرچه ما حكمت آن را ندانيم.
آنكه نعمتش بيشتر است، مسئوليّتش بيشتر است.
بدانيم كه حسادت ما بى‏نتيجه است و خداوند به خاطر اينكه بنده‏ى چشم ديدن نعمتى را ندارد، لطف خود را قطع نمى‏كند و فقط خودمان را رنج مى‏دهيم.
پيام ها:
1- پناه بردن به خدا را بايد به زبان جارى كرد. <<قل اعوذ>>
2- به خاطر زيادى خطرات و اهميّت آن انبيا نيز بايد به خدا پناه برند. <<قل اعوذ>>
3- اصلاح خود و جامعه، بدون استمداد و پناهندگى به خداوند امكان ندارد. <<قل اعوذ بربّ الفلق>>
4- چون شرور بر قلب و فكر انسان قفل مى‏زنند، بايد به قدرتى پناه برد كه شكافنده و شكننده قفل‏ها و موانع باشد. <<بربّ الفلق>>
5 - در دعا با ديد وسيع برخورد كنيد. <<شرّ ما خلق>> (همه مخلوقات را در برمى‏گيرد.)
6- در ميان همه شرور، شر حسادت، تفرقه افكنى، عهد شكنى و توطئه‏هاى پنهان اهميّت بيشترى دارد. <<من شرّ غاسق... شرّ النفاثات... شرّ حاسد>>
7- دشمن آنقدر مى‏دمد تا تبليغاتش مؤثّر واقع شود. (<<نفّاثات>> جمع «نفّاثة»، صيغه مبالغه است.)
8 - با وسوسه‏ها عقايد سست مى‏شود و حرف اثر مى‏كند. <<من شرّ النفاثات فى العقد>>
9- حسادت، داروئى جز پناه بردن به خدا ندارد. <<قل اعوذ... اذا حسد>>
10- زمينه‏ها زمانى خطرناك است كه به فعليّت در آيند. <<حاسد اذا حسد>>
11- حسادت، كم و بيش در افراد هست؛ اقدام عملى بر اساس آن گناه است. <<اذا حسد>>
«والحمدللّه ربّ العالمين»